28 NËNTOR 1912 – 28 NËNTOR 2022
110 VJET VETËQEVERIM
“Antologji e GazetarisëShqiptare (1913-1915)” ështëvijimipunëssështëpisësonëbotuesetënisur me botimin e dylibrave: “Detyra e Gazetarëve” të Mustafa Qullit dhe “Kush e do Shqipërinë? Ai qëvdespërtë.” tëHakiGlinës.Shfletimiiperiodikëveshqiptarëtëfillimshekullittënjëzetë, nëkërkimtëemrittë Mustafa Qullit (oseMuç/o Qullit, 1887-1915) e më pas tëHakiGlinës (188?-1914) qeshkalla e parëdrejtngjizjessëidesësënjëpërmbledhjejeartikujshgazetareskëtëatyreviteve.
Antologjia e fjalëssëlirëshqipebotohetpërtësjellëedhenjëherë para lexuesitatëçkamëtëbukur, fisnike, përparimtaredhetëvërtetëpasqyruanpenat e gazetarëveshqiptarë. Sa e mundurishtekjo? Sa iakemiarritur?Ështëfaktinjohurqënëvitet 1913-1915 truallishqiptar,sheshiibetejavetë tri luftërave: LuftëssëParëBallkanike, LuftëssëDytëBallkanikedheLuftëssëParëBotërore, ishtedjepiishtetittonë. Pikërishtnëpërplasjet e dallgëvetëkëtyrengjarjevekombëtaredhendërkombëtareiudeshtëzhvillonteveprimtarinëgazetariashqiptare. Ajo u harlisnënjënumërperiodikëshqë, me gjithëcopëzimet e tyre, shoqëruanlindjen e njështetittëri, duke dhënënjëkontributtëjashtëzakonshëmnëatovitehistorikë.
Gazetariashqiptare e viteve 1913-1915 shkëputetnga e kaluaranënpushtiminosman e nistëhedhështat. Ajo fi llimishtzgjidhçështjen e alfabetittëgjuhëssëshkruarshqipe. Gazetat e kësajkohe, nëshumicën e tyre, botohen me alfabetinlatinashtusi e kemi sot. Gazetariakthehetnënjëveprimtariqëzhvillohetdheorganizohetnëtokënshqiptare. Ajoqartësisht e nëvazhdimësipërvijohetsinjëshkrimtarì e shqiptarëvenëgjuhënshqipe, nëtruallinshqiptar. ËshtëkohakurVlora, Durrësi, KorçadheShkodrakthehennëqendrabotiminëgjuhënshqipe. Shtypirëndonnëtruallinshqiptar. Nëkëtëkohëbotohenmjaftperiodikë, si “Atdheu”, “Taraboshi”, “Shqypnia e re”, “Perlindja e Shqipëniës”, “Populli”, “UshtimiiKrujës”, “Koha”, “Zana”, “Xgjimi”, “HylliiDritës”, “LidhjaKombëtare”, etj. Pikërishtnëkëtaperiodikëjemimbështeturpërtëanalizuarlëndën e Antologjisëtonë.
Bibliografia e shtypittëkohësndërshqiptarëështëmë e gjerë se sakaq, porkriterisasiorilëndësgazetareskenëgjuhënshqipesidheaisekularistkanëravijëzuarpunëntonë. Kuptohetqëlënda e vjelëështëmë e begatënëgazetën “Perlindja e Shqipëniës”, prej 56 numrash, se sanërevistën “Xgjimi” prejvetëmpesënumrash. Duke pasurpikësynimpunefjalëngazetareskekombëtareshqipejofetare, nukkemipërfshirëshkrimet e botuaranëperiodikëfetarë, atyrenëgjuhënosmanedhenëgjuhëngreke, tëcilëtvijojnëtëbotohenkrahasshtypitkombëtarshqiptar.Ndërkohë, përshkaktërrethanavetëkrijuara, Stambolli, Janina, ManastiridheShkupi e humbinveprimtarinëbotueseshqipe. Megjithatë, shtypiithemeluar para vitit 1912 nuk u tretmenjëherë. Sofja, me botimin e periodikut “Liri e Shqipërisë”, Kostanca, me periodikun “Atdheu”, dheBostoni, me periodikun “Dielli”, janëtëpashkëputurendesishtypnëemigrim. Këtaperiodikëvazhdojnëtëpasqyrojnërregullishtndodhitë e Shqipërisë, njëllojsishtypiibotuarbrendakufijvetështetittëri. Nëvitin 1914 gazeta “Dielli” shitejrregullishtnëDurrës. Gazeta “Atdheu” zhvendosetngaKostancanëDurrës duke u përfshirënëgrupin e gazetavevendore, ndërsagazeta “Liri e Shqipërisë” nëvitin 1915 e ndërpreuveprimtarinë e saj.Vetështypinëkëtokushte, duke shfrytëzuarlirinë e krijuarngrihetnënjëtjetërrrafsh. Periodicitetiitijarrinpërditëshmërinë. Nëvitin 1913 botohet e para gazetë e përditshmeshqiptare “Taraboshi”, e drejtuarngaTerencToçi (Nr. 1, datë 26 Shtator 1913). Në mars 1915 botohetgazeta“Populli”, e drejtuarnga Mustafa Qulli (e përditshmengaNr. 47, datë 10 Maj 1915) ndërsanënëntortëpoatijviti “Dielli”, nëndrejtimin e KostandinÇekrezit (e përditshmengaNr. 511, datë 9 Nëntor 1915). Këtojanë tri simotrat e para tëpërditshmeshqiptare. Me Toçin, QullindheÇekrezingazetariashqiptare e kaarriturnivelinprofesionaltëkohës. Tëtrejanëintelektualë, gazetarëdhekryeredaktorë. TerencToçidhe Mustafa Qullijanëedhesipërmarrës, sepsejanëbotues e drejtuesshtypshkronje. Këtatreintelektualëjanëshembulliatijemancipimishoqëror, kombëtar, teknologjik, kulturor e puneqëndodhi midis shqiptarëvenëvitet 1913-1915. Po ipërkujtojmë me penën e tyre.ArbëreshiTerencToçinëartikullin “Atdhetarizmiijonë” kërkonrespektin e fqinjëvedheshkruan: “…. Programiijonëisoçmi do t’permbledhetn’trifjalë: bashkim, njisii, punë”.Me njisii e bashkimmundt’mrriim me mârrën’Ballkanvendin qi naperket e idetyrojmët’huejt me pasëpërnèe at nderim qi mjerish jo t’tânënanjofi n. Me punëmundt’mjekojmë e mundt’shndoshimvarrët e njirobniissaqindëtarevjeç, mundt’fitojmëkohen e bjerrun …….”Leskoviqari Mustafa Qullinë “Programiigazetës” njësonveten me popullindhe me gazetën : ““Populli” kashpresëtëmadhe se do t’ijapëtëkupëtojëpopullitqënëShqipëriëtëlirës’kafuqië ma tëmadhe se kanuni e qëtëgjithëshqiptarëtjanënjë, kanënjëtëdrejtë ……. ”.KostandinÇekreziështëepikdheidiliknëatdhedashurinë e tij. Nëartikullin “Shpresë, Punë, Bashkim” shkruan : “Nëmestëflagëvedhetëbubullimevetëtopaveqëbuçisninmëtëgjith’ anët e Ballkanit, nëmestëluftavetështetëveballkanikë, dhenëmestëthirjevegëzimi a helmiqëarrininngatëkatërcepëttësinisiëssëBallkanit, u zgjuangagjumi, e bukurë, kryenaltëdhemadhështorë, sinusebardhoshe, Shqiperia e digjuarë……”
Porgazetariashqiptare e viteve 1913-1915 ështëedhemëshumë. Pena trime e mjeshtëroreajokishtemjaft. PërmendimMihalkomitinqë u turret tradhëtorëve (MihalGrameno, “Trathëtorët e Korçës”): “Do tëhithnimprapakrahëvettëshkuarat—duke paturnënëvështrimqëgjithëligësitërithninngaqeverimitiranik e despotikiTurqisë—edhedëshëronimqë do tënisnimhistorinëtëpërlindësShqipërisë pa nxirëfaqen, pomjerist, IudatIskariotëtdeshninqëtëpinëkupëngjermënëfunt duke lënëedheataemrat, nëhistorikombëtare, tëshkruara me shkronjatëzezasitrathëtorë”.KristoFloqiedhepsenukështëprift, me artikullin “Sot o kurrë!” u kujtonshqiptarëvedashurinëqëduhettëkenëndërmjetnjëri-tjetrit. Ai shkruan: “Ashtkoha, âshtmoti, â nevojamaa e madhe sot, sot e jo nesër, tëmshtillenasivllazëntëlernimërit’ e grinjet, e, përnjiinteresmâat’shent, qi quhet «Shpëtim ´ijonë»….. Mosharojmfjalën e motshme «Atjekuâshtdashtnia, âsht vet Perêndia»……..”!! HilëMosi, luftëtariimalësisë, nëartikullin “Shqypnia e Re”, kërkonvetëqeverimpërShqipërinëdhesulmonMoskovin: “…… Shqypniaka me kênnjimbretnivetqeverimtare. Me shkuembasdisagiasavetjera, osemâmir me folndrejt, mbasprogramit qi kaMyskoviduket qi Shqypniateqeverohejn’atmnyrsin’njikohe u qeverueGjiriti, do me thân me pas njiqeverishqyptarenênnjikomisarnênkontroltepushtetevetemdha. Ky program iMoskovitnukkatjeterqellimveçn’elânShqypnient’skatrrume e kshtumbasdisakohetmandej me igjetunrasenm’eshuekrejtpreifaqes se dheut……….”Faik Konica, nëartikullin “Shqipëria e Lirëdhekufi ret e saja”, mbonkufijtë e atdheutnëkancelaritëevropiane. Ai shkruan: “QëKorça do tëmbetetshqiptare, kashumëkohëqë e kishamësuarmëtësaktë. Njëditë, nëVienë, nëministorítëpúnëvetëjashtme, dukébiseduarpërçështjen e kufírevetëJugës, mëthanë: “Si-do-qënëqoftë, Korça do tëmbetet e Shqipërisë. Do tëshkelimkëmbë”. (“Danstous les cas, Kortchadevra faire partie de l’Albanie. Nous y tenons, et nous insisterons”). DukédalëngaMinistoria, rendanëzyrëtëtelegrafi t edhé me njëherëdërgovaatëkabllonqëbotójDielli.”Mit’hatFrashërinëartikullin “Shqipëriaështë e gjithëshqiptarëvet” ishehtëdrejtat e shqiptarëvetëmbrojtuarangaEvropa e ideveliberale. Sipastij: “Duk me qënë se MbretiynëqëështëEvropian me ide liberaledhe duke me diturë se nometthemeltaretanëikapregatiturkomisioniikontrollitqëedhe ay ështëEvropianahereduhettëkemigjithësigurinë se tëdrejtattonanaimpronvetëqeveriaosemëmirëduhettëkemibesimqëtëdrejtattona munt t’improjmë ne vetë”.At GjergjFishta, në “Perlimiiperkohshmjes”, “HylliiDritës”, ashtusidheFloqi, me besimnëfe, kërkonmbarësinë e familjesdhepërparimin e kombitshqiptarpërlulëzimin e atdheut. Ai shkruan: “….. edhèperlimiasèprogramiiPerkohshmess’onë, icillis’âshttjeter, veçt’orrvatunt per lulzimt’Fees e t’Atdheut; per t’marët’Familjes e zhdrivillimt’Diesn’Shqypnië, shkaâshtnjapernja se me thânë per gjytetnië e perparimt’vertetët’komitshqyptaar”.ThimaqNaçingaBostoninëartikullin “DëshpërimiiNacionalistëveShqiptarë” dëshpërohetpornukdorëzohet: “Le tëmospresimndihmëvetëmngatëhúajtë, se ihuajiësht’ imirëpërveten e tij. Le tëmbétemitëpakë, potëndershëmdhebesnikëgjernë fund. – Atájanënacionalistët, atájanëudhëhéqësit, atájanëshpëtimtarëttëShqipërisë….”Fan Noli (Imzot), nëartikullin “Shqipëria pa Toskërinë”fletpërrrezikunqëikanosetatdheut, përtoskëtdhepërgegët: “…….. njëmbretërishqiptare pa Toskërin’ e butëdhetëqytetëruar, do tëjetënjështetiegër pa shpresëtështrohet e tëhyjënërregull e nëkanún. Nofta e tepërój, dykéipikturuargegëttanëmëtëzinj se djalli, poasnjës’munttëthotëqëfolikështúngaqëështëtoskë. ËshtëInglíadhes’kaasnjëinterésqëtëlëvdojëtoskët e tënxijëgegët”.Edukimi, arsimidhedijajanëurdhëresatëkohëspërshqiptarët, sipaspejanitSalihGjuka, nëartikullin “Ministria e Arësimit”: “Si çdokombedheShqyptarëtmâtëmadhenrândësiekanë me iadhânëdegëss’arësimit, se vetémkëtu e shohin, duhet me e paëuzdajën e qytetnimit.Veç me përparimtt’arësimitmundtëhumbet ô tëtretetmjergulla e errsiëssëverbuëshme; kështu fi tohetlumnia e shekullit qi ndodhemi; ndryshenukshitohetkulshedra e padijes”.Bashkimdhevetëqeverimkërkon “ShkëmbiBletës”, nëartikullin “Kufi t e Shqipërisë”: “Shqiptarët e gjithëkëndeve sot ndodhenpërparanjëfushejetëgjerë; përtëdëftyerfuqinë, mëndjen, qytetërimindhezotërin e tyrepërparaEvropës, e ciladyshonsi-do-mospërvetëqeverimin e kombitshqiptar. Cilidokompnëkryeështëkrijuarivogëlpo duke punuar pa reshtursëbashkupërmbithemelekurdoherëtëforta, ështëxgjeruardherriturprejçdopikëpamje.”SalihNivica, tekartikulli “Shqiptarimëimirë” kërkontëgjejëshqiptarin e sfidavetëkohës: “Qahemi se s’kemi e s’iemishqiptarë, shqiptarëtëmirë e tëvërtetë, shqiptarëqëtëqëndroin e tëdesinpërnjë ide, përnjëqëllim; …..Qenëdisaatdhetarëtëlëvduar e tëdigjuarqëishinpërpiekë e munduarpërçështienkombtare, pordhekëta, deshiPerëndia e prurikoha e ipàm, injohëm e iprovuam”.NikollëIvanaj, me “Zbardhidrita e liriës”, ështëpërkrahKomisionittëKontrollit, kundërqeverisësëVlorësdheasajtëDurrësit. Sipastij: “KomisioniiKontrollit (shtetetrojsepruesetëShqypniës) ihetoj e msojmirëpunët, lojt e dredhinat e Vlonës e tëDurcit; përsèishtërngojt’ulenprejkaalit, t’apinlejennëqeverim; edhe e muërqeveriminnëduërtëveta, që do t’ambajnëpërpakdit, deriqëtëvinën’atëdhet’onërregjiyneiêmnuem …….”. Dom NdocNikaj me artikullin “Shqyptarët e moçmë e shqyptarët e soçmë” evokonhistorinë: “………. Shqyptaret e soçmenukjanëkahëlânëgjâat’mangutt’moçmevepor me gairett’vetshtyeinëdielmt e mirëatiekuilypëerzi e ndera e Shqypniis, per mos me u kthyendrysheiveç se me fl amur fi tues: e t’pritun me nderim qi iperketkreshnikvet’komit e t’qindresësShqyptare”.“Yll’ iShqipërisë”, nëartikullin “Shqiptari me pushkka hump, pëndaka me e naltësu”, shkruanpërpushkëndhepenën: ”VllazënShqiptár! Tue me dashtëtëkemisy e faqet’bardhëpërparabotëshuejduhettë dim se tri gjërrat’kemi para sysh; tëparënatëpëndënveglën e mëndjes me t’cilënnjeriuçquanpër se kaarthnëkëtbotëdhetë jet njeríivërtetëdhepër se ajónaturë e kakriútëdyjtëntrimniensigja e gjallëdhe e tretapuna me djersqët’mujtt’rojnë jet.” Suljotiishkodranizuar, SpiridonKacarosi, nëartikullin “Monopoli” ndienlojrat e ItalisëdheAustrisënëkurriztëShqipërisë: “Shqypnijaâsht e shqyptarve; Shqypnijaâshtmikneshë me miq; Shqypnija don me jetue me punë e me ndierzii! Kyâsht e do t’jetëgjithmonëprogramiiShqypniisrishtast’lindun.Italija e Austrijas’kânfarëarsyejet me lypë e me urdhnue qi t’mundt’bâjnën’ShqypniishkâkabâaRusijan’Bullgarii …….”StërnipiPirrosdheiGjergjKastriotit, nëmbrojtjetëEpirit, shfaqetPaskalAleksinëartikullin “Franca kërkontëvjedhëShqipërinë”: “Pas planit t’ Italisë, Çamërialipsett’imbetetShqipërisë, dukéidhënëgrekutPrevezën, Mecovën, edhénjëpjesëtëvilajetittëJaninës! Po sot, qënëfrontëShqipërisëhipimbretevropián, kemishpresëqëShqipëria, e mbledhur me kufi ret e sajnatyrale, tëmbarojëplottëríshtqëllimin e saj …..”.MihalXoxe, tekshkrimi “Ca fjalëpërgrekërit”, demaskonvllazërinë e rrejshmetëarmiqvegrekëdheambicjen e tyre pa kufi . Ai shkruan: “Me gjithkëtoprapënukishohim, po do t’ju them vetëmvëllezërvet (sic) e mi grekër, pse u bashkuat e bëtëluftënballkanike? Përse o vëllezër u gëzuatkurShkodraranëduart e armikutt’uaj? Për se u gëzuatqëShqipëriatëpërndahëshe? Për se u gëzuatqëKosovatëbjerënëduart e sërbëve? Kështujanëvëllezërit?” Luftavllavrasësedhefanatizmishkojnësëbashkukundërinteresittëshqiptarëve. Jan Lehova, nëartikullin “VllavrasjanëShqypni” kallëzon: “Kështuduhetquajturlufta e tanishmenëtëcilënluftojnëbijt e Skenderbegut, dyvëllezër, njerikundërtjatrit. Vëllavrasje, vëllavrasjethëresënqëtëdyanët, e njohënqënukbëjnëmirëdheprapënukjapën fund luftës, nuk’ imbledhëntrutë …….”.Evropa e padrejtëdhebarbaritë e shovinistëvejanëburimet e luftëssëshenjtëpërmbrojtjen e atdheutshqiptar. KristoDakonëartikullin “Do tëlëftojmë”shkruan: “Padrejtësia e EvropësdhebarbaritëqëpobëjnëditpërditgrékëritndëShqipëritëJugës, janëbërëshkakqëtëfrynjë, nëmestëshqipëtárëvetnacionalistëtëAmerikës, njëerë e çuditëshme, njëerëqëtregónfurtunë”. “Dashuni e Shqipëniës”, nëartikullin “Nacionalistë! Gatinëveprim!”, tregon se është duke luftuarkutëmundetkundërarmiqëvegrekëdheserbë. Ai shkruan: “Me qënëqëshqiptarëdhebullgarëmbetennënëxgjedhët’asasínëvesërbëdheevgjítëvegrekë, andajsirobërtëdypalëtqëmbeten, tëvijnënënjëmarëveshjedhetëpunojnësëbashku. Le tëhedhinbombanëpërudhët e trenave ……..”!HakiGlina, tekartikulli “Njerëzit e z. Esadpashësdhegazetajonë. Odhisea e njëkorrespondenti” përshkruanpërballjen e tij me Esadpashën: “Me tëzbriturprejvaporit,vjennjëpolic e mëthotë se armënduhet ta le nëzyrën e policisë, duke mëpremtuar se kamtëdrejtë ta marrkurtëshkoj. I zurabesëatijnjeriudheiadhashëarmën. Dolapastajtëgjejnjëkafshë, qëtënisemsa ma shpejtpër Elbasan. Me tëgjeturatëqëkërkonja, u kthyeshtëmarrarmën. Po, çudi! Policimëthotë se pasha baniemërqëunëtëkthehemprapëngakamardhur”.JaniVruhokujtonShahinKolonjënicilishkruantete “Drita”: “Do tëvinjënjëditë, kur do t’ivënëdrunëDovletitAliesngaviset e Evropës – ngaShqipnia – atëhereshqiptarëttë pa qënëtëzotët e të pa organizuar, të pa mësuargjuhën e tyre, të pa rregulluar e të pa bashkimtëqëndrojënsinjëkompigjallë e me shpirt, dotënisentëikin duke lënëvendin e tyre duke u bërëmuhaxhirë ……”MiltoGurranëartikullin “Dobi e dëm” kërkonlumturi, liridhefytyrëtëpacënuarpërshqiptarët. Sipastij: “E ngakëtokupëtojmëqëqeveriaprovizoresilletshumëmonarkisht. Thamëdhetjatërherë: S’duamvetëmlirinëdhelumtërinë e Shqipërisë. Duamlumtërin e shqiptarit; duamlirinë e fjalësdhetështypit, mostakimin e fytyrësdhetëtjeratgjërangatëcilat do tëmundim ta quajmënjënjeritëlumtur me kupëtimin e plotëtëfjalës ……”Autorët e mësipërmjanëvetëmmëzulmëmëdhenjtë e ushtarëvetëtaborittëgazetarëveshqiptarë. Ata me penat e tyreiugjendënShqipërisëatëherëkurajokishtemëshumënevojë.Veprimtariagazetareske e atyrevitevenukështëvetëmmjeshtëripene e periodicitetkryeartikujsh. Faqet e gazetaveshqiptarejanëpasqyrë e kontributittëmjaftintelektualëvetëcilëtmblatojnë me dinjitetnëgazetarinëshqiptare.Po përmendimdisadisaprejtyre: DhimitërZografi , Argus, AbdylYpi, Dhuronjësi, DhimitërBeratti, Stefan Kaçulini, AgostinSerreqi, HaxhiBeqari, Hasan Ballanca, L.K., Ibrahim Shyti, Kordha P., Milo Duçi, SotirGjika, Bregdetasi, EminMatraxhiu, SotirKolea, Shiti, Shesshpirt, KolëRodhe, etj., etj. Prejkëtyrepunëtorëvetështypitkemilajmetërregulltangaqytetet e krahinat e Shqipërisëdhepërshkrimetëngjarjevenë vend. DhimitërZografivjennëkëtëAntologji me vetëmnjëshkrim: “Si u-kasnecuavetëqeverimiiShqipërisë”: njëpërshkrimiShpalljessëPavarësisësëShqipërisënëVlorë, që, përmendimintonë, ështëpasqyrimimëigjërëgazetareskikohësikësajngjarjejekombëtare. “….. Ishte e enjte, ora 1 pas dreke, dhetellallikishthirrurqënëkëtëorë do tëkasnecohetShqipëriamëvete. TëgjithëdelegatëtishinmbledhurnështëpitëXhemilBeut, nënjësallóntë math. U-ngrit Ismail Qemali, dhesipërshkrojtihumbjen e Turqisëedhétëvójturatdhegjëndjen e Shqipërisë mi rezikun e math qëndodhetAtdheuynë, tjatërshpëtim, tha, s’kapërvéç se tëngrehimflámurin e Shqipërisëdhetëkasnecojmëvetëqeverimin. “RroftëShqipëriajonë!” thrritnëtëgjithë. “RroftëflámuriiShqipërisë!”……. Njëkomisiónizgjedhurvajtiedhénguliflámurin e Shqipërisënëpërtërëzyratpublike, kunjëditëmëparëvalonte ay iTurqisë…..”Madjeprejsiglës L.K. (“Le tëshpresojmë”, Dielli, nr. 330, July 17, 1914) kemidhenjëfatthënie: “Nëqoftë se Evropanukijepdorënnjë kombi qëdëshiróntëpërparojë, tëqytetërohet, popërkúndraziisjellpengime, gjakuqëpoderdhetnëShqipërí do tëçpërblehet me njëluftëtëpërgjíthëshmeqëkurrëgjermë sot nukëkaparëbotaqëkur se ështëkrijuar”.A kemimundurtëpërmbledhimnënjëantologjitëgjithëautorëtqëkanëshkruarshqipndërmjetviteve 1913-15? Kaqenënjësynimiynievidentimi se cilëtishingazetarët e kohës. Kush shkruantenëatovite? NëAntologjijanëpërfshirë 86 nënshkrimetënjohura e tëpanjohura (pseudonime). Nëfakt, përcaktimiitëgjithapenavegazetareske do tëkërkonte, para sëgjithash, njëpunëkërkimorebibliografike,gjë, e cilaikapërcenmundësitë e njështëpiebotuese. Kjokërkonhulumtimesistematikebibliografikerrethpseudonimeve e siglaveqënënshkruajnënëperiodikët e atyreviteve. Jemitëmendimit se shpjegimet e shprehurandërvitetëstudiuesvetëndryshëmpërpseudonimetëveçantajanëtëpavërtetuarapërfundimisht.
KjoAntologjimundtëkonsiderohetedheAntologjiHistorikeoseAntologji e GazetarisëHistorikeShqiptare. Kykarakterhistorikiveprës, që e kafillesënnëpasqyrimin e vërtetëtëngjarjevenëartikujt e përmbledhurnëkëtëantologji, shpresojmëtëjetënjëndihmesëpërtëkuptuardheshpjeguarmëthellëhistorinëtonë. Jemikujdesurqëartikujt e mbledhurnëlëndinën e gazetarisëshqiptaretëjenënënjëtërësikronologjike. Ngaanatjetër, jemipërpjekurqëartikujt e autorëvetëjenëpërfaqësuespëridetëqëpërcjellinedhe sot. Tëgjithapenat e kësajAntologjiengjallinintereshistorikpërbotëkuptimin e tyreideornëatovite. Njëshqyrtimikëtyreideve do t’ikalontekufijtë e kësajparathënie. Nëkëtëpikë, “Zêdhënje” (“Perlindj’ e Shqipnies”, numriiparëidatës 3 gusht 1913), ështëshkrimigazetareskqëshpreh e pasqyronmëpërmbledhtasidetë e kohësnëfushën e gazetarisë e mëgjërë. Kydokument, manifest igazetarisëshqiptare, ipastudiuarderi sot, kavendosurpikatdhevlerat e shtypitnacionalistshqiptar.
Shtypiiatyreviteveshfaqedhetiparetëtjera, qëdallohennërrjedhën e ngjarjeve, kupërplasejnëatëkohështetiisapolindurshqiptar.Kështu, bienësykarakteriantifeudalitij. Kytipardallohetsinëqëndriminndajasajpjesetëelitëssëkohëstënjësuar me pushtuesinotoman, ashtuedhendajpersonavetëveçantë, siEsadpashëToptanidhe IsmailQemali. Nëkëtëpikë, qëndrimiishtypitkushtëzohetngaveprimtaria e politikanëvetëkohës, nëraport me PerandorinëOsmanenganjëanëdheshtetinshqiptarnëanëntjetër.Nëpërgjithësi, shtypishqiptar, duke qenëproevropian, ështënatyrshëmpërkrahësiPrincVidit. Gazetashqiptare, sinjëvegëlkombëtaredheqytetarie, ështënëluftëtëhapur me reaksioninantishqiptarproturk, progrek, proserb, madjedhe me manovratproitalianedheproaustrohungareze, kurnëlojëjanëfatet e Shqipërisë.
Gazetariashqiptareështëprozë e shkurtërpolitike. Përkëtëarsye, kybotimështësanjëparaqitje e zhvillimittëprozëssëshkurtërshqipe, poaqdhenjëvlerësimndajnënzhanrittësajpolitik, që e tejkalondukshëmprodhimtarinë e prozësletraretëkohës.Përpenatnacionalistetëatyrevitevendoshtanukkanjëvijëndarësetëqartëndërmjetasajqëështëprozëpolitikedheqëështëletrare. Ndoshtashkrimtaria e asajkohemundtëpërfshihetnënjëtjetërnënzhanër, siprozëpatriotikeoseprozë e angazhimitshoqëror. Po japimnjëshembullngaartikulliiSalihGjukës, “Gjamë e Shpnesë”, sishembulliprozëssëshkurtërsapolitike, poaqletraretëkohës:“O zêmbrë, ojloke, o dashtnië, or shpirt’ijetess’ime, mojShqypnië; o yndyra e nderessëbotes, o Atme: timëkeërritë, mëkeëyshqyë e mylmyë; nëtyë jam shtruë, me tyë jam mbluë; tetipoankohem, tetimujë me u nderue; mbityëpofalem, me tyëkambesë; fl amuriiytmëkâhije, putha e jotemëknaqë, n’erët’andemarrshije; tijeëaq e çmueshmesàs’delgjâë me tëpaguë, timëjeëlulishtë e çerdhenëketjetë, tijeështratigjithmoënshëm per atëjetë;…..”.
Njëfakt a dukuri e viteve 1913-1915 paraqetnjërëndësitëveçantë. E kemifjalënpërKorrespondencënShqiptare. Veprimtaria e KorrespondencësShqiptarenëatëkohëështënjëtjetërprovë e rolittë medias shqiptare, sanëhapësirënterritorialeshqiptare, aqdhenëatëndërkombëtare.
NjëpërmbledhjeartikujshapoAntologjiGazetarie? Përmbledhjepëratëqë u shkruaapoantologjipërgazetarinëqëmbeti? NdoshtaAntologjipërçkamundtëkrahasojmë sot. MjaftojmëtëndërmarrimnjëkërkimnëKatalogun Online tëBibliotekësKombëtare. Vërejtëm se botimet e këtijllojijanëpothuajsetëpaqena. E çuditshmeose jo, po e tregojmëkonkretisht. Kërkimi me titullin “Antologji” nëkatalogevidentoi 831 regjistrimesi “NjëqindpoetëpërNaimin: antologji”, “Satia Sai Baba: Avatariqëtanindodhetmes nesh: antologji:”, “Lirikaantikegreke: antologji”, “Antologji e fjalëssëmënçur”, etj. Nëkëtëmorititujshështë e vështirëtëgjeshatëqëdëshiron. Prandaj e rinisëmkërkimin toneme titullin “antologji/gazetari”. Numriiregjistrimevetëgjeturaështë 1 dheshënonlibrin “Mendimishqiptarpërgazetarinë: ngafillimet e RilindjessonëKombëtarederinë fund tëviteve 1930: trajtesashkencoredheantologji”/Luan Zelka; AsllanXhafa, 185 faqe. Sadorastësormundtëduketkyrezultat, kërkojmëpërsëri, duke gërshetuarfjalënkyç “antologji” me kufizatëtjerasi “poezia”. Për “antologji/poezi” – kullon 148 regjistrime, me fjalënkyç “prozë”, për “antologji/prozë” – kullon 20 regjistrime, me “tregim”, për “antologji/tregim”, kullon 26 regjistrime, me “kulturë”, për “antologji/kulturë”, – kullon 7 regjistrime, me “letërsi”, për “antologji/letërsi”, kullon 30 regjistrime, me “histori”, për “antologji/histori”, – kullon 10 regjistrimetëgjetura, me “artikuj”, për “antologji/artikuj”, – kullon “No records found”. Përpiqemi me njëtjetërgërshetim: atë “Antologji/publicistikë”. Kullojnë tri gjetje: “Dibra, 2007 …”, “V. 2: publicistikë, kritikëletrare, antologji …”, “55 vjetpublicistikë: antologjivetjake …”. Sadoidhënë pas fjalës “antologji”, edhepsekërkiminëkatalogunelektroniktë BK mundtëmosjetëtreguesidomethëniessëvlerëssëgazetarisë, nëpërpjestim me fushat e tjeratëkulturësnëshoqërinëtonë, porvetëmnjëstatistikënumerike, ngushëllimin e gjetanëgërshetimin “antologji/politikë” – kullimiishteinjëjtë me dyshen “antologji/gazetari”: gjithësej 1.Nukkërkojmëtëjapimnjëpërshtypjetëgazetarisëshqiptare duke u nisurvetëmnganjëfjalë me kuptimintufëlulesh. Kështukërkimimundtëkryhet me njëfjalëkyçtjetër, “Gazetaria”. Përfundimiështë 157 gjetje. Njënumëritillëregjistrimeshtëgëzondhetëkrijonnjëtjetërprespektivë, nisurngatitujtbibliografikëtëshfaqur, si:“Gazetaria me përkushtim”, “Gazetaria”, “Gazetariatelevizive”, “Gazetariainvestiguese”, “Gazetaria e saktë”, “Gazetariapolitike”, “GazetariaTelevizive”, “Gazetaria – njëferr, a parajsë?”, “Gazetariatelevizive”, “Gazetaria-tekstdidaktik e praktik”, “Gazetariashqiptare ne tranzicion”, “Gazetariadhepublicistika”, “Gazetariashqiptarenë internet”, “Gazetariasiprofesion”, “Gazetariaqytetare”, “Gazetaria-mision fi snik”, “Gazetaria e vetëpërgënjeshtrimit”, “GazetariaKallashnikov”, “Gazetariatelevizivekërkoncilësidheguximintelektual”, etj, etj. Njëbegati e tillëtemash e titujshrrethnjëçështjejeështëtreguesigjelbërimittëllojevetëkëtijprofesionielitartëshoqërisësonë.Porinterneti, sadobashkëkohor, nukështëgjithëçka. Nëtëvërtetë, nëfushën e botimevetëartikujvegazetareskëkemiqenëmëtësuksesshëm para vitit 1990. StudiuesiiInstitutittëHistorisëdheGjuhësisëtë ASH të RPSH, ZihniHaskaj, nëvitet 70’, nëntitullin “Mendimipolitik e shoqëroriRilindjesKombëtareShqiptare” (përmbledhjeartikujshngashtypi), kapërgatiturdyvëllime, përkatësisht: Vëllimi I përvitet 1879–1908 (512 faqe) dheVëllimi II përvitet 1908–1910 (648 faqe). Nukmundtëmëtojmëmeritën e pionieritnëkëtëdrejtim. Megjithatë, vërejmë se editoriaideologjikeshqiptarearrinderinëvitin 1910 me përmbledhjen e artikujvetëRilindjesKombëtare. Psenuk e kaloikëtëcakkohor? Po artikujt e viteve 1911, 1912, 1913, 1914 dhe 1915 psenuk u përmblodhënnënjëVëllim III ngaAkademia e Shkencave? Sa shumëështëfolur e shkruarpërhistorinë e shpalljessëpavarësisëdhetëthemelimittështetitshqiptar: psenukështëarriturnënjëbotimpërmbledhëspërgazetarinë e asajkohe? Sot duhettëpranojmë se, si para viteve 90′ ashtuedhe pasviteve 90′, asnjëherënukkaqenëdëshiradhe as vullnetiinstitucionalpërtëstudiuargazetarinënacionalistetëviteve 1911-1915. Nëse do tëkishtenjëvullnetpërtësipërmarrënjë hap tëtillë, faktet e pasqyruarangashtypiiatyreviteve, idetëfrymëzuesetëpenavetëpërgjakura, shembujtheroikë do tëishin para syvetëlexuesvetëshumtëdhe jo vetëmtëstudiuesve me qasjenëarkiva.
Shumëngaemrat e kësajantologjiesiHakiGlina, TerencToçi, KostandinÇekrezi, KristoFloqi, KristoDako, etj., u njohënngaFjaloriEnciklopedikShqiptariAkademisësëShkencavetëShqipërisë (FESH ASHSH) vetëmnëvitin 2008, megjithësenëjetëshkrimin e tyremjeshtria e gazetaritherëndeshet e herë jo. Më me fat kanëqenëGjergjFishta, Faik Konica e MithatFrashëri, tëcilët, megjithësetëdamkosursireaksionarëapombrojtëssëinteresavetëbejlerëve, mbetënnëdiskutiminpubliktëshqiptarëve. Mustafa Qullit (Muç/o Qulli) nukinjihetmjeshtria e gazetaritdhenëvazhdimiosmanizohetemri. Porkëtajanëfatlumë se, nënjëmënyrëaponënjëtjetër, e kapërcyenpragun e viteve 90’. SeitQemali, Jan Lehova, PaskalAleksi, MihalXoxe, SpiridonKacarosi, DenisKamburi, ThimaqNaçi e ndonjëtjetërendenukjanëpërfshirënë FESH. Nukështëçudi. Ngaçastikurkëtagazetarë do tëpërfshihennë FESH, derikurtëstudiohenseriozisht e tëbotohen, do tëkalojnëvite. Deriatëherë do tëduhettëteorizojmëpërmendimtarëtqëbënëShqipërinë. Me këtëbotimpojapimnjëndihmesëmodestepërtëmosiharruardheshpresojmët’ualehtësojmëpunënstudiuesvetëautorëvetëveçantë.
Por, sadotëflasim, duhettëmbërrijmëdiku, nukmundtërrimë pa e shënuarnjëtëdhënënga FESH ivitit 1985 dheaiivitit 2008. Nësekërkonzërinenciklopedik “gazetë”, nuk e gjen. E njëjtagjëvlendhepërzërin “gazetarì”. Rrjedhimisht, nukka se sitëgjendet as zëri “gazetarishqiptare”. A përcakton FESH zërin “gjuhësishqiptare” apo “letërsishqiptare”? Atëherë, psenukshënonedhe “gazetarishqiptare”? Mbas 25 viteshdemokracindoshtaendenuk e kemipërkufizuarshkencërishtkuptimin e këtijprofesionifisniktëshqiptarëve. Gazetarëtshqiptarëdhegazetariashqiptareasnjëherënukkanëmarrëvendinqëitakonnëstudimettonashkencorezyrtare. Jo pa qëllimjanëlënëjashtë FESH të 1981 e vazhdonjëtëdiferencohendhenë FESH 2008. Kjosituatëvazhdonedhe sot. Nëfakt, ajoqëfshihetpërvitet 1913-1915 nukjanëthjeshtngjarje a personazhepublike, porfakti se çfarëështënëgjendjetëbëjënjështypipavarur, profesional, ipaanshëm e trim, ashtusiç e tregoiveten, me tëgjithëforcën e shkathtësinë e tijshqiptare, nëvitet e tallazta 1913-1915.Shqipëria, megjithësenëperiudhahistoriketëshkuarakaqenështetdiktatorial, asnjëherënukkaqenëdhe as ështëatdheuimediokritetitenciklopedik … nukmundtëjetë. Ajoështëtoka e gazetarëvenacionalistë. Atdheuipavarësisë. Antologji e fjalëstëlirë.Kjoështëarsyejakryesoreqënanxiti e nashtyupërtëbotuarkëtëAntologjitëtrandafilitgazetarishqiptare, Antologjitëfjalëssëlirëshqipe. E ndiemsidetyrimtëtregonimmirënjohjentonëndajatijbrezinacionalistgazetarësh, tëcilëve u këndoizemra e u rrëshqitipena me Shqipërinënëmendje, pa kursyermund e sakrifica, duke nalënëshembullin e njëveprepërkushtimi, dijeje, gjuhe, profesionalizmi, mentarie, bashkëkohorësiedheatdhedashurie. NëShqipërinë e territtëinjorancës, 86 penamenduanshqiptarisht. Kyshembullvlen sot. Ai nukduhetharruar, porkërkonpërkujdesjengagjithëshoqëriajonëpërt’unjohur, studiuar, respektuardhenderuar.
