TË PRETENDOSH TË (PA)MUNDURËN

Përfaqësuesja e Lartë për Politikën e Jashtme dhe të Sigurisë të BE-së, njëkohësisht Zëvendëspresidente e Komisionit Europian Kaja Kallas, teksa u pyet nga gazetarët në konferencën për shtyp në Tiranë mbi mundësinë e anëtarësimit të Shqipërisë në BE në vitin 2030, theksoi se: “është një objektiv realist, por në mënyrë që të përmbushet duhen ndërmarrë disa hapa, dhe Shqipëria duhet të miratojë e zbatojë reformat në praktikë”.

Në vizitën e parë në Shqipëri, në kuadër të një udhëtimi rajonal, Kaja Kallas na kujtoi me mirësjellje dy prej aspekteve më elementare të procesit të zgjerimit.

E para, ky proces ka tre aktorë: vendet anëtare të BE-së (vendimmarrësit); Komisioni Europian (forca shtytëse e procesit të integrimit europian dhe në të njëjtën kohë miku më i afërt i vendit kandidat); vendi kandidat që synon anëtarësimin (Shqipëria).

E dyta, reformat mund të përmbushen vetëm duke krijuar një klimë politike gjithpërfshirëse.

Është rasti të kujtoj se, në procesin e anëtarësimit të Shqipërisë në NATO, krahas rrethanave gjeopolitike, mirëkuptimi politik për miratimin dhe zbatimin e reformave në fushën e sigurisë dhe shtetit të së drejtës ishin vendimtare. Në kuadër të anëtarësimit në BE, kjo merr një vlerë edhe më të madhe, pasi në dallim prej anëtarësimit në NATO, ky proces ka një ndikim të drejtpërdrejtë thuajse në të gjitha fushat e jetës.

Anëtarësimi në BE është një objektiv kombëtar që shtrihet përtej partive politike. Aq më tepër në kushtet e Shqipërisë ku lidhja me Europën ka qenë dhe mbetet organike. Europa është një lloj vatre shpirtërore e shqiptarëve që nga Balshajt e këndej. Apo siç thoshte Ismail Kadare: “një gjendje natyrale e jona”.

Kaja Kallas duhet vlerësuar për vërtetësinë me të cilën përcolli mesazhet, çka nuk është gjithnjë tipar dallues për zyrtarët e Brukselit, duke mos ushqyer iluzione të rrejshme, për të cilat populli shqiptar nuk ka nevojë. Kujtoj këtu zyrtarët europianë që menjëherë pas publikimit të Strategjisë së Zgjerimit të vitit 2018, përcaktuan vitin 2025 si një afat të mundshëm për anëtarësimin e Malit të Zi dhe Serbisë. Parashikime të tilla fjalë-ëmbla pa efekte në praktikë nuk kanë nevojë për shtjellime të mëtejshme.

Për arsye gjeopolitike, e lidhur veçanërisht me luftën në Ukrainë, zgjerimi i BE-së është rikthyer në agjendën politike. Megjithatë, materializimi i këtij procesi nuk është një çështje e mbyllur, pasi BE-ja gjithashtu përballet me vështirësi të panumërta në administrimin e punëve të brendshme. Ndaj, me të drejtë Kaja Kallas iu referua hapave që duhen ndërmarrë në këtë proces, duke nënkuptuar së pari vendet anëtare të BE-së. Nga ana tjetër, duhet të kuptojmë se vendet anëtare nuk do të pranojnë anëtarësime të reja vetëm për arsye gjeopolitike, duke shpërfillur përmbushjen e reformave të shtetit të së drejtës dhe qeverisjes së mirë.

NËSE NUK DO IA DALIN ATY NUK DO IA DALIN ASKUND

Edhe pse ka më shumë se dy vjet që vendet anëtare të BE-së i kanë kërkuar Komisionit Europian të hartojë një dokument për reformimin e BE-së nën dritën e procesit të zgjerimit, ato nuk janë gati ende për këtë diskutim, dhe as për projektin fundor të BE-së.

Jo të gjitha vendet anëtare të BE-së ndajnë të njëjtat ide se si duhet bërë BE-ja një organizatë funksionale për të mundësuar anëtarësimin e disa vendeve kandidate, përfshirë edhe vendin tonë, në kontekstin e ri gjeopolitik ku i duhet të veprojë si aktor i rëndësishëm global, krahas SHBA-ve, Kinës, Rusisë dhe Indisë.

Shembujt e Francës dhe Gjermanisë, që tradicionalisht konsiderohen si forca shtytëse e BE-së, janë pasqyra më e mirë e këtij realiteti. Kështu, pak javë pas pushtimit të Ukrainës nga Rusia, presidenti francez Emmanuel Macron parashtroi vizionin e tij për krijimin e Komunitetit Politik Europian, me bindjen se, “BE-ja nuk mund të mbetet platforma e vetme për të strukturuar kontinentin europian”. Një ide e ricikluar kjo nga ish-presidenti francez Francois Mitterrand, pas rënies së Murit të Berlinit, që synonte të shmangte një zgjerim masiv dhe të shpejtë të BE-së me shtete të sapodala nga zgjedha komuniste.

Në të dy rastet shqetësimi i Francës në thelb ka të bëjë me shmangien e procesit të zgjerimit. Për këtë arsye, Komuniteti Politik Europian tenton të krijojë “intimitetin strategjik” (intimité stratégique) ndërmjet shteteve europiane përballë agresionit rus. Por, në fakt është kufizuar në një platformë dialogu, ku shtetet mund të diskutojnë gjëra bashkërisht, edhe pse nuk ndajnë vlera e qëllime të përbashkëta, larg së qeni një forumi europian ku merren vendime.

Nga ana tjetër, programi i qeverisë gjermane në ikje zotohej për ‘përshpejtim’ të procesit të anëtarësimit të vendeve të Ballkanit Perëndimor në BE. Katër vite më pas, është e pamundur që ky zotim të konsiderohet i përmbushur. Ndërsa në marrëveshjen për koalicionin e ardhshëm qeverisës mes CDU/CSU dhe social-demokratëve gjermanë, zgjerimi konsiderohet si ‘një domosdoshmëri gjeopolitike’ dhe mbështetet qasja e ‘integrimit gradual’, por nuk ka asnjë angazhim shoqëruar me afate për përfundimin e procesit të negociatave dhe pranimin e shteteve të reja. Në tekstin e marrëveshjes konsolidimi i BE-së përmes reformimit të saj, përcaktohet si parakusht për çdo zgjerim të mundshëm.

Jo të gjitha vendet anëtare të BE-së janë të gatshme të kontribuojnë financiarisht apo të heqin dorë nga përfitimet financiare në një BE më të madhe. Për këtë arsye, në raportin e hartuar nga ish-kryeministri italian Enrico Letta, “Për të ardhmen e tregut të brendshëm të BE-së”, propozohet një mekanizëm solidariteti për zgjerimin, që do të zbuste frikërat e vendeve që janë përfituese neto, në një anëtarësim të mundshëm të vendeve të Ballkanit Perëndimor, Ukrainës dhe Moldavisë.

Jo të gjitha vendet anëtare të BE-së janë në një mendje nëse mund të bëhen pjesë e BE-së vendet të cilat janë të pushtuara apo në gjendje konflikti të papërfunduar. Jo të gjitha vendet anëtare të BE-së janë të gatshme të sakrifikojnë paketat financiare të mirëqenies shoqërore dhe të shpenzojnë më shumë për sigurinë.

Vlen të përmendet fakti se në raportin e shumëdiskutuar të ish-kryeministrit italian Mario Draghi, “Për të ardhmen e konkurrueshmërisë së Europës”, Ballkani Perëndimor nuk përmendet aspak për sa i përket procesit të zgjerimit. Madje, fjala ‘zgjerim’ përdoret në kohën e shkuar dhe jo në të ardhmen. Vlera prej tetëqind miliardë euro përmes të cilës Draghi mendon se Europa do të bëhet konkurruese, është shumë e madhe krahasuar me vlerën gjashtë miliardë euro që BE-ja ofron për Ballkanin Perëndimor përmes Planit të Rritjes, çka nuk zbut hendekun zhvillimor mes BE-së dhe vendeve të rajonit.

Këtë vit nis puna për hartimin e buxhetit shumëvjeçar të BE-së, i cili është gjithashtu një tregues i gatishmërisë politike për zgjerimin. Mbetet të shihet nëse në këtë buxhet do të harmonizohen propozimet e Draghi-t dhe Letta-s për vendet e BE-së dhe ato që synojnë anëtarësimin.

Pavarësisht kontekstit të ri gjeopolitik që jetojmë dhe propozimeve të mësipërme, duhet pranuar se ‘motori i zgjerimit’ me efekte motivuese tek vendet kandidate vijon të jetë i fikur. Vendet anëtare të BE-së kanë në dorë çelësin e ndezjes së ‘motorit të zgjerimit’, sikundër vendet kandidate kanë në dorë që të përdorin ‘kushtëzimet’ në këtë proces, si mundësi për të ndryshuar e reformuar cilësinë e qeverisjes dhe jetës.

Në tekstin e këngës së famshme “New York, New York” ndër të tjera thuhet: “nëse ia dal aty, mund t’ia dal kudo”. E kundërta është e vërtetë në rastin e zgjerimit, ku vendet anëtare të BE-së duhet të kuptojnë se “nëse nuk ia dalin aty (të zgjerohen me Ballkanin Perëndimor), nuk do ia dalin askund”.

Sa më shpejt të arrihet konsensusi për këtë gjë, aq më e lehtë do të jetë puna edhe për Komisionin Europian. Në mungesë të një drite të gjelbër nga ana e vendeve anëtare të BE-së për këtë proces, Komisioni Europian është treguar kreativ për ta mbajtur gjallë atë. Megjithatë, kjo nuk mjafton për të ndikuar në transformimin demokratik dhe zhvillimin ekonomik e social të vendeve kandidate.

E VËRTETA ËSHTË RRUGA MË E MIRË PËRPARA

A është viti 2030 një objektiv i arritshëm për anëtarësimin e Shqipërisë në BE? Kjo pyetje më sjell ndër mend 1 majin e vitit 2004, teksa në sallën e Akademisë së Arteve në Tiranë, organizonim një debat mbi këtë temë së bashku me ambasadorët e vendeve që sapo ishin pranuar në BE. Interesimit nga salla se ‘kur do të pranohet Shqipëria në BE’ iu përgjigjëm me njëfarë optimizmi: ‘mbase brenda një dekade’, duke zhgënjyer pritshmëritë e pjesëmarrësve në debat që një dekadë u dukej më tepër një horizont sesa një objektiv i prekshëm.

Po kështu, në 12 qershorin e vitit 2006 kur Shqipëria firmosi Marrëveshjen e Stabilizim Asociimit, që edhe sot e kësaj dite vijon të jetë kontrata kryesore mes Shqipërisë dhe BE-së, pyetjes së një televizioni kombëtar se kur do të anëtarësohet Shqipëria në BE, iu përgjigja se: “nëse gjithçka zbatohet sipas parashikimeve të marrëveshjes, brenda një dekade”.

Në të vërtetë, rruga jonë drejt BE-së, që prej 1990-ës, i ngjan një rruge të thepisur, e cila, nuk e justifikon entuziazmin dhe mbështetjen popullore për këtë proces. Ajo ka lidhje me procesin e shtetkonsolidimit demokratik, ku pasqyrohen dobësitë e traditës sonë demokratike, vështirësia e kultivimit të vlerave më të mira europiane të shtetit të së drejtës, polarizimi i tejskajshëm dhe prishja e njëanshme e rregullave të lojës politike.

Ne humbëm një shans në rrugën tonë drejt BE-së, që dukej e vrullshme në fillim të viteve ’90 dhe disa të tilla në fillimin e viteve 2000. Ne qëndruam për më shumë se tre vjet në tryezë për nënshkrimin e MSA-së, na u deshën pesë vjet për të marrë statusin kandidat dhe trembëdhjetë vjet për të filluar bisedimet për anëtarësim në BE.

E njëjta gjë mund të thuhet edhe për përthithjen e fondeve të BE-së në formën e granteve, ku Shqipëria renditet e parafundit, duke lënë pas vetëm Bosnje-Hercegovinën. Apo të investimeve europiane në trajtën e kredive dhe granteve, ku jemi në të njëjtin nivel me Maqedoninë e Veriut dhe lëmë pas Malin e Zi e Kosovën.

Kemi humbur shumë kohë rrugës. Dhe në të shumtën e rasteve kemi penguar veten në këtë proces. Historia e mësipërme nuk është thjesht mësimi i së kaluarës, por çelësi i përballimit të sfidave të së tashmes dhe parashikimit të së ardhmes. Vështruar në këtë kontekst, përcaktimi i një afati kohor brenda të cilit synojmë anëtarësimin në BE, nëse nuk shoqërohet me një platformë sa më përfshirëse e përbashkuese që nxit një cilësi e shpejtësi tjetër për reformat e shtetkonsolidimit demokratik dhe përthithjen e fondeve të BE-së, është në rastin më të mirë të pretendosh të (pa)mundurën.

Analiza është botim i Fondacionit Friedrich-Ebert-Stiftung Tirana