Nga Nikollë Loka-
Rrethanat historike që favorizuan një lëvizje identitare në Himarë
Gjatë shekujve XVI deri në XVIII, treva e Himarës u përball me sfida të shumta në ruajtjen e identitetit të saj etnik shqiptar, si pasojë e politikave osmane dhe ndikimit të kishës greke. Gjatë kësaj periudhe, Himara gëzonte një farë autonomie ndaj Perandorisë Osmane, shpesh e mbështetur nga fuqitë perëndimore, veçanërisht nga Republika e Venecias dhe Selia e Shenjtë.
Edhe pse shumica e banorëve ishin të krishterë ortodoksë, ata e përjetonin me rezervë autoritetin e Patrikanës së Stambollit, e cila ushtronte një presion të vazhdueshëm për helenizim. Në kuadër të sistemit osman të miletit, të gjithë të krishterët ortodoksë përfshiheshin nën etiketën “rum” (grekë), çka ndikoi në turbullimin e identitetit të vërtetë etnik të shqiptarëve ortodoksë. Kjo do të thoshte se një shqiptar ortodoks konsiderohej pjesë e “miletit grek” (Falcetta, 2014: 51–52), pasi kisha ortodokse drejtohej nga klerikë grekë dhe liturgjia zhvillohej në gjuhën greke.
Sistemi i miletit ndikoi ndjeshëm në krijimin e një identiteti të dyfishtë për shumë shqiptarë ortodoksë, duke kontribuar në formimin e asaj që më vonë u quajtën “grekë të rremë” – shqiptarë etnikë që u identifikuan ose u vetëidentifikuan si grekë për arsye fetare, administrative ose për përfitime të tjera.
Në Himarë, përdorimi paralel i shqipes dhe greqishtes ishte i zakonshëm, gjë që e vështirësonte përcaktimin e qartë të përkatësisë etnike në dokumentacionin kishtar dhe dëshmonte se identiteti etnik dhe gjuhësor ndikohej fort nga feja dhe liturgjia. Në këtë kontekst, kthimi i një pjese të popullsisë në katolicizëm të ritit lindor nuk përfaqësonte vetëm një akt fetar, por edhe një zgjedhje politike dhe identitare. Ky orientim drejt katolicizmit shihte në Kishën e Romës një mundësi për të ruajtur lidhjet me Perëndimin dhe për të shmangur asimilimin nga Patrikana greke.
Marrëdhëniet e ngushta me Perëndimin shpjegojnë pjesërisht prirjen e himariotëve për t’u afruar me Kishën Katolike. Kjo vihet re që nga koha e Papës Gregori XIII (1572–1585), kur në Romë u themelua Kolegji Papnor Grek i Shën Athanasit (1577), ku ndër studentët e parë ishte edhe një himariot (Murzaku, 2017: 22). Në letrat drejtuar Vatikanit, populli i Himarës i përcillte Papës dëmet e shkaktuara nga osmanët, përfshirë djegien e kishave dhe të rezidencës së Ipeshkvit, duke kërkuar ndihmë financiare për rindërtimin e saj si dhe për sigurimin e armëve dhe municioneve për t’u mbrojtur nga sulmet osmane.
Letra e 12 korrikut 1577 drejtuar Papës Gregori XIII, e firmosur nga klerikë dhe laikë himariotë, shpreh jo vetëm dëshirën për bashkim me Romën, por edhe kërkesën që sakramentet dhe kremtimet të vijonin sipas ritit bizantin, pasi shumica e popullsisë nuk e njihte gjuhën latine (Murzaku, 2017: 22–23).
Në fillim të shekullit XVII, një mision i murgjve bazilianë, të formuar në Kolegjin Papnor të Shën Athanasit, u dërgua në trevat jugore shqiptare për të realizuar një bashkim juridiksional me Kishën e Romës (Doja, 2023: 98). Në Himarë, misioni i parë i tyre daton nga viti 1632 dhe vijoi, me ndërprerje, deri në gjysmën e dytë të shekullit XVIII. Ky ishte një mision udhëtues, tipik për zonat e konsideruara terra missionis (tokë misioni).
Pranimi i katolicizmit të ritit lindor u shndërrua në një formë rezistence kulturore dhe etnike, më shumë sesa një veprim thjesht fetar. Himariotët i kërkonin Vatikanit të mundësonte shkollimin e fëmijëve të tyre në Romë dhe Napoli, një kërkesë që dëshmon ndërgjegjen e qartë për rëndësinë e arsimit në gjuhën dhe kulturën shqiptare. Letrat e tyre, shpesh të nënshkruara në emër të “kombit tonë shqiptar”, përbëjnë dëshmi të qarta të vetëdijes kombëtare shumë kohë përpara epokës së Rilindjes Kombëtare.
Liturgjia në gjuhën shqipe, e ndaluar nga Patrikana greke, u kthye në një kërkesë politike dhe kulturore për komunitetet shqiptare ortodokse që synonin ruajtjen e identitetit të tyre kombëtar (Falcetta, 2014: 149). Kërkesa për ta dalluar veten nga grekët, i shtyu klerikët dhe intelektualët arbëreshë të theksonin veçoritë gjuhësore, fetare dhe kulturore të etnisë së tyre, duke i hapur rrugë vetëdijes kombëtare që do të kulmonte dekada më vonë (Historia e arsimit, 2003: 98; Tare, 2019: 78–79) dhe do të jepte ndikimin e saj edhe në Shqipërinë e Jugut.
Arsimi dhe liturgjia në gjuhën shqipe në Himarë
Zhvillimi i arsimit dhe liturgjisë në gjuhën shqipe në Himarë lidhet ngushtë me ndikimin e drejtpërdrejtë të Selisë së Shenjtë dhe komuniteteve arbëreshe në Itali, veçanërisht në kuadrin e përpjekjeve për të frenuar islamizimin dhe për të forcuar identitetin etnik dhe fetar të popullsisë. Vatikani lehtësoi përdorimin e shqipes në shkolla dhe në përgatitjen e klerikëve vendas, të cilët përbënin bërthamën e strukturës fetare greko-katolike në Shqipërinë e Jugut.
Në këtë drejtim, rolin kryesor e luajtën dy qendra arsimore me rëndësi: Kolegji Grek i Shën Athanasit në Romë (1581), i themeluar nga Papa Gregori XIII me Bulën Apostolicae Sedis Specula më 13 janar 1576, dhe Manastiri i Shën Bazilit në Mezzojuso të Siçilisë (1601). Kolegji i Shën Athanasit, më i hershmi ndër institucionet arsimore për ortodoksët në Romë, pranoi studentë grekë, shqiptarë dhe italo-shqiptarë, të cilët më vonë u kthyen si misionarë në trojet shqiptare (Altimari, 2014:3; Murzaku, 2017: 84-85; Tare, 2021:80). Manastiri i Mezzojuso-s, nga ana tjetër, u shndërrua në një qendër të rëndësishme kulturore dhe arsimore për komunitetet arbëreshe, duke funksionuar për dy shekuj si një lloj universiteti për kolonitë shqiptare (Di Marco, 2007:12).
Në vitin 1692, me kërkesë të vetë komunitetit të Himarës, Kongregata e Propagandës vendosi të ringjallte misionin e nisur më 1633 nga Neofit Rodino dhe të vazhduar nga Simeon Laskari, Arkadi Stanila, Onofrio Kostantini dhe Giovanni Giuseppe De Camillis, të gjithë të formuar në Kolegjin Grek të Romës dhe pjesëtarë të urdhrit të Shën Bazilit, të lidhur me manastirin e Mezzojusos. Ata përgatiteshin në greqishten liturgjike, por kishin një njohje të thellë edhe të shqipes, e cila ishte e domosdoshme për misionin e tyre në Shqipërinë e Jugut, veçanërisht në Himarë (Altimari, 2014:63).
Janë pikërisht këta misionarë arbëreshë, të formuar në Munxifs (Mezzojuso), që themeluan shkollat e para shqipe në Bregdetin Jugor. Dokumentet dhe dorëshkrimet që na kanë mbërritur dëshmojnë për përdorimin e shqipes si gjuhë ndërmjetësimi në procesin e ungjillizimit, pastaj edhe si gjuhë e liturgjisë. Një rol të veçantë në përhapjen e gjuhës shqipe pati edhe Imzot Zef Skiròi, që përpiloi dhe shpërndau tekste në shqip (Altimari, 2014:64).
Në krahasim me shkollat katolike në Shqipërinë e Veriut, të cilat përdornin veprat e Budit, Bardhit dhe Bogdanit, në jug praktikohej përkthimi i posaçëm i Doktrinës së Krishterë për përdorim lokal. Kjo tregon se në Jug, përdorimi i shqipes në shkollim dhe liturgji ishte më i lidhur me priftërinjtë vendas dhe ata të ardhur nga komunitetet arbëreshe, siç është rasti i priftërinjve të formuar në Mezzojuso dhe kthyer në trojet e tyre, ndër ta edhe At Dhimitri nga Dhërmiu (Minguli, 2016: 58-59).
Në vitin 1628, Propaganda Fide ngarkoi Giovanni Rodinò me misionin për të themeluar një qendër greko-katolike në Himarë, të cilën e drejtoi deri më 1643. Ai themeloi një shkollë në Vuno, e cila u shndërrua në qendër rajonale dijesh, që tërhiqte nxënës nga gjithë zona dhe klerikë nga manastiret përreth. Rodinò botoi katekizma dhe libra në shqip, të cilat i shpërndante falas. Ndër nxënësit e tij ishte edhe Papa Dhimitri nga Dhërmiu, i cili përktheu katekizmat në një shqipe elegante për përdorim në të gjithë krahinën e Himarës (Murzaku, 2017: 25-26).
Pas Rodinòs, misioni u vazhdua nga figura të tjera si Konstandino Onufro Skanilos, Giovanni De Camillis, Filoteo Zassi, Mattenga, dhe Giuseppe Skirò. Edhe pse ndeshën kundërshtim të ashpër nga dhespoti i Janinës, ata arritën të forconin rrjetin shkollor shqip në bregdetin e Himarës, duke arsimuar pothuaj të gjithë klerin lokal (arbresh.info).
Një shembull përkushtimi është Nilo Catalano, i cili përgatiti një “Gramatikë shqipe” për 80 nxënësit e shkollës së Dhërmiut, si dhe një fjalor shqip-italisht që, sipas Zef Skiròit, ruhen ende nga familja Skirò (Murzaku, 2017:22). Më 10 maj 1693, Katalano dhe Zassi mbërritën në Himarë dhe në gjashtë muajt e parë organizuan shkolla në Dhërmi, Himarë dhe Vuno, duke konsoliduar arsimin shqip në rajon (Di Marco, 2007:15).
Rasti i Himarës në shekujt XVI–XVIII dëshmon qartë përpjekjet e qëndrueshme të popullsisë vendase për të ruajtur identitetin kombëtar dhe gjuhësor nëpërmjet arsimit dhe liturgjisë në gjuhën shqipe. Ndërhyrja e Selisë së Shenjtë, përkrahja e kolegjeve kishtare në Itali dhe veçanërisht kontributi i misionarëve italo-shqiptarë, krijuan një rrjet të qëndrueshëm shkollash dhe misioni që përhapi kulturën dhe fenë në shqip. Këto përpjekje, që shpesh zhvilloheshin në kundërshtim me presionet e kishës ortodokse greke dhe pushtetit osman, dëshmojnë jo vetëm një rezistencë shpirtërore e kulturore, por edhe një ndërgjegje të hershme etnike shqiptare në rajonin e Himarës. Në këtë dritë, përdorimi i shqipes në liturgji dhe shkolla nuk ishte thjesht një akt fetar apo edukativ, por një akt vetëdije kombëtare. Kjo trashëgimi historike na rikujton se identiteti shqiptar në jug të vendit nuk është produkt i zhvillimeve të vonshme, por një realitet historik i ngulitur thellë në ndërgjegjen dhe veprën e brezave.
