(Majakovski, Brecht, Kadare)
Ndodh të flitet ende për Realizmin Socialist, madje me nostalgji ashtu si dhe me përçmim, dalin dhe libra që na tregojnë se si erdhi Realizmi Socialist tek ne, kur duhej të tregohet se si iku, se dihet me dhunë erdhi, por a ka ikur vërtet? Ka që mendojnë se kultivoi vlera, madje nxori dhe shkrimtarë të shquar, ndokush zbulon dhe disidencë të lejuar brenda dogmave të saj dhe rreken që ndonjë disident ta fusin në ato radhë si në burg dikur… Realizmi Socialist e kishte shkatërrimin në vetvete. Për ta shpjeguar këtë metodë zyrtare të artit në diktaturat komuniste, se sa vrastare ishte dhe sa e dështuar në kulmin e fitoreve të saj, sipas meje do të mjaftonin vetëvrasja e Majakovskit, revolucionarit bolshevik të zhgënjyer nga ai revolucion, Epitafi për të i Brechtit, poetit Gjermano Lindor, aq sa idealist dhe mosbesues, por dhe një rekuiem po për Majakovskin i Kadaresë, që jetoi dhe krijoi kur sundonte Realizmi Socialist në vendin e tij, në Shqipëri, duke mos u ndjerë dhe aq mirë në të, por i besoi dhe e shfrytëzoi po aq sa dhe e besuan dhe e shfrytëzuan sundimtarët. Ndërkaq do të thosha se kishte vërtet një thelb tragjik në Realizmin Socialist. Më shumë se sa thelb, ishte rrjedhojë tragjike, jashtë metodës, por që binte mbi artistin, shkrimtarin e saj, por që sistemi s’i lejonte të dëshmohej apo të shkruhej tragjedia.
E përmbledhur thjesht, arti i Realizmit Socialist nuk duhej të ishte i shpirtit, por i shërbimit. Ndaj kujt? Ndaj Sistemit, Partisë dhe udhëheqësit, masave, traktorit, po, po, absurdi shkonte deri edhe te kazma dhe pushka kundër armiqve të jashtëm dhe të brendshëm. Letërsi me armiq… Poezia duhej të ishte himn për ndërtimin e socializmit dhe të njeriut të ri, plot me entuziazëm dhe pa trishtime njerëzore, po kështu dhe romani, në qendër duhej të kishin heroin pozitiv, gjithmonë besnik ndaj idealit, kurrë i dyzuar, as i përhumbur. Makthi dhe ekzistencializmi ishin dukuri të letërsive dekadente në vendet kapitaliste dhe revizioniste. Ai që konsiderohet si babai i Realizmit Socialist, Maksim Gorki thoshte: “Realizmi socialist është një realizëm që nuk mbyllet në pasqyrimin e jetës, por e pasqyron atë në zhvillim, në drejtimin e së ardhmes, të së bukurës dhe të së drejtës. ” Por Andrei Zhdanov, ideologu kryesor i letërsisë në Bashkimin Sovjetik, nga erdhën të gjitha pasojat, porosiste: “Letërsia duhet të jetë jo thjesht pasqyrë e realitetit, por çekan që e formëson atë. ” – madje thuhet se e ka thënë Majakovski së pari dhe u bë motoja e letërsisë zyrtare në vendet socialiste. Dhe Enver Hoxha do të urdhëronte shkrimtarët dhe artistët e vendit të tij të vogël: “Letërsia dhe arti ynë janë armë të fuqishme në shërbim të Partisë, të popullit dhe të socializmit. ” Kush nuk përshtatej, shmangej, pengohej, fshihej nga jeta publike. Harrohej. Ata që guxonin të kundërshtoni, përndiqeshin, persekutoheshin, burgoseshin ose viheshin para skuadrës së pushkatimit. Shqipëria jonë e di mirë këtë gjë…
PO PSE VRAU VETEN MAJAKOVSKI?
Një nga poetët më të fuqishëm dhe më dramatikë të shekullit XX. Zë i futurizmit rus, që u bë dhe zëri i revolucionit bolshevik, më pas i vetë sistemit sovjetik. Ai la penën dhe mori fshesën, – do të thoshte shkrimtari Ilia Ehrenburg, për atë. Si “poet i revolucionit” ai hyri në shërbim të propagandës sovjetike. Ndërkaq Majakovski po e ndiente veten të përdorur dhe të kufizuar. Arti i tij futurist, i papërmbajtur, nuk po përshtatej me dogmat e Realizmit Socialist që po forcoheshin, teksa ishte bërë poeti i kësaj dogme. Shkrimtari Boris Pasternak, që e njohu nga afër, thoshte se Majakovski kishte një shpirt të ndjeshëm, të brishtë, që e bënte të vuante më shumë se të tjerët. Në ditët e mbrame ai ecte i heshtur, me hapat e rëndë, por gjithnjë i rrethuar nga njerëz, sepse ishte figurë publike. Megjithatë, në vetvete ndihej krejt i vetëm. Karakter i tij maksimalist: donte ose gjithçka, ose asgjë. Nëse dashuria, arti dhe revolucioni nuk përputheshin me idealet e tij, ai ndiente humnerën e boshllëkut. Majakovski po përjetonte marrëdhënie të trazuara, të dhimbshme. Dashuritë e tij, aq sa të zjarrta ishin dhe shpesh të parealizuara. Në mbrëmjen e fundit në shtëpinë e tij në Moskë kishte pasur një zënkë me gruan e re, Veronika Polonskaja, aktore me të cilën kishte lidhje sentimentale. Pas një debati të ashpër, ajo iku duke e lënë vetëm. Mos e kishte tërbuar arti Bolshevik në pavetëdije? Më 14 prill 1930 Majakovski qëlloi veten me revolver në apartamentin e tij. Të nesërmen pamje i shokoi të gjithë: kishte rënë si një titan plot rropama, duke thyer dhe skenën ku kishte jetuar. Me revolverin pranë dhe letrën e lamtumirës mbi tryezë, e shkruar para aktit, tashmë e njohur për dhimbjen, të përzierë me ironi dhe revoltë:
“…mos fajësoni askënd për vdekjen time dhe ju lutem, mos përhapni thashetheme. I vdekuri i neverit thashethemet.
Nëna, motrat, shokët, më falni, kjo nuk është metodë, (unë nuk ia rekomandoj askujt), por nuk kam rrugë tjetër. Dashuria është anija e thyer mbi shkëmbinjtë e përditshmërisë… Siç thuhet, loja mbaroi, lëshoni perdet. Përfundoi drama. ”
Me tonë të rënda, të qarta, por edhe teatrale, tipike për Majakovskin, që edhe vdekjen e shndërroi në një akt poetik, sipas shumë historianëve dhe shkrimtarëve, një rebelim kundër një bote që nuk përputhej më me ëndrrat e tij. Fundi i tij dukej dhe si fundi i një epoke të tërë ëndrrash të thyera.
Pushteti sovjetik nxitoi të hidhej në sulm dhe me përçmime kundër tij, e quajti “artist të degjeneruar”, por Stalini vetë ndërhyri dhe tha: “Majakovski ishte poeti më i mirë i epokës sonë sovjetike. Për ta shpërfillur është krim.” Vepra e tij u rehabilitua, por jo shpirti i tij i lirë. Majakovski u përdor si simbol i propagandës, duke e shndërruar në emblemë të regjimit që e kishte shtyrë drejt vetëvrasjes.
Katër vite më vonë Realizmi Socialist u shpall si metodë zyrtare e letërsisë. Tashmë i duhej më shumë Majakovski i vdekur. Kjo është një nga tragjeditë e Realizmit Socialist.
EPITAFI I BRECHTIT
Një “Epitaf për Majakovskin”, i poetit gjerman Bertold Brecht, njihet në botën e poezisë, jo vetëm në ato të Kampit Socialist, si një perlë e vogël, por dhe e mynxyrshme, do të thosha, ironi e hidhur si myshk dëshpërues mbi mermer. Ja, origjinali:
Den Tigern entkam ich,
Die Wanzen nährte ich,
Von den Mittelmäßigkeiten
Wurde ich aufgefressen.
Ndërsa në anglisht:
I escaped from the tigers
I fed the bedbugs
I was eaten up
By the mediocrities
Epitafi bën pjesë në koleksionin “Two Epitaphs For Mayakovsky”, është botuar në vitin 1946 në Gjermaninë Lindore, pra, 16 vjet pas vrasjes së Majakovskit, (Jevtushenko thotë se s’ka vetëvrasje, por vrasje). Epitafi në shqip mund të jepet kështu:
Unë shpëtova nga tigrat,
Ushqeva pleshtat me veten,
Por më hëngrën
Mediokritetet.
Kujtoj një botim të dikurshëm në shqip të përkthyesit hebre Robert Shvarcit në përmbledhjet e poezive të Brehtit, kur sundonte Realizmi Socialist dhe si gjimnazist më habiste guximi dhe domethënia e epitafit. Dhe e thoshim mes shokësh: Mbeta gjallë mes tigrave. Me gjakun tim ushqeva çimkat, /por kokën ma hëngrën mediokrit.” E përcaktuar: mediokrit, godiste më shumë, më konkretisht, mediokritetet është më universal. Ne ishim të mbyllur dhe ishim vetë mediokriteti kolektiv. Atëherë thoshin se ky ishte epitafi i Brehtit për veten e tij dhe kështu ia kanë shkruar mbi varr.
Ishte epitaf për të gjithë, madje edhe për mediokrit që s’e dinë a s’e pranojnë kurrë që janë të tillë, se gjithmonë është tjetri dhe ikin duke ngrënë njëri-tjetrin…
Në fund të fundit atë që nuk e rrëzoi as tirania, as varfëria, as sulmet dhe ligësitë, ndodh ta shembin “mediokritetet”, meskinitetet e zakonshmja e atyre që nuk guxojnë të ëndërrojnë, thoshim dhe ne s’kishim ku binim, ishim në fund të humnerës etj, etj.
Ky është një nga rastet kur Brechti shpreh një të vërtetë universale: shpeshherë, krijuesit dhe personalitetet e fuqishme nuk shkatërrohen nga armiqtë e mëdhenj, por nga mediokriteti kolektiv, i ndërsyer nga sistemi.
Kjo poezi është edhe një paralajmërim: mediokriteti është i rrezikshëm sa tirania, vjen pa paralajmërim, shpesh fshihet pas bashkëpunimit apo normalitetit dhe miqësisë njerëzore, edhe pas kritikës së mediokritetit vetë.
Brechti e njihte këtë fat në mënyrë vetanake. Edhe ai kishte përballuar tigrat, regjime të rrezikshme dhe totalitare, kishte mërguar për të shpëtuar. Kishte duruar edhe “çimkat”, vështirësitë, keqkuptimet, censurën. Ai kaloi vite në mërgim (Danimarkë, SHBA, Zvicër) duke shmangur represionin nazist. Në SHBA u thirr përpara Komitetit të Veprimtarive Anti-Amerikane, ku u trajtua me dyshim për bindjet e tij politike. Duhej ta kishte parakuptuar se ishte mbrojtje kundër leninizmit dhe stalinizmit ashtu si dhe kundër hitlerizmit. Pasi u kthye në Evropë dhe u vendos në Gjermaninë Lindore, hasi një mjedis, ku burokratët e kulturës e shikonin me mosbesim dhe shpesh e pengonin.
Ky epitaf është një gur mbi ligjin e entropisë së kulturës: energjia krijuese nuk shuhet nga përplasja e madhe me të keqen, por shpesh nga përthithja e masës së zakonshme si balta.
Shoqëritë, kur lejojnë mesataren të vendosë standardin, rrezikojnë të vrasin jo vetëm gjenitë, por edhe mundësinë e shndërrimeve shoqërore.
Bertold Brechti nuk mund të ishte një shkrimtar tipik i Realizmit Socialist, edhe pse jetoi e krijoi për një kohë të gjatë në Gjermaninë Lindore dhe pati marrëdhënie me pushtetin komunist. Ai ishte më shumë një modernist marksist, kritik shoqëror dhe novator i teatrit, sesa një pasues i dogmës letrare sovjetike.
Shumë herë pati fërkime me autoritetet kulturore të Gjermanisë Lindore. Nuk ishte i bindur, nuk iu nënshtrua plotësisht “heroit pozitiv”.
Në vitet ’50 të shekullit të kaluar, edhe pse ishte i nderuar si “poeti kombëtar i socializmit”, ai nuk u ndje kurrë i qetë nën kontroll, plot frikë nga aparati i shtetit, me një lloj “pragmatizmi të hidhur”.
Brechti shprehte skepticizëm për dogmat e partisë dhe dëshpërim për ndërhyrjen e politikës në art.
Ndryshe nga Majakovski, Brechti arriti të mbijetojë mes kompromisit dhe rezistencës intelektuale. Ai nuk u shndërrua në poet zyrtar dogmatik, por as nuk e sfidoi haptazi regjimin, pasi kishte teatrin e vet për të mbrojtur.
Vitet e fundit i kaloi mes lavdisë publike dhe ankthit vetanak si një personalitet kontradiktor, një modernist i përqafuar me gjysmë zemre nga një regjim që ai vetë nuk e besoi plotësisht.
Epitafi i tij mos është vetë Realizmi Socialist?
REKUIEMI I KADARESË
“Ti ishe i madh, por ne ta hëngrëm kokën” – shkruante Kadare në Rekuiemin e tij për Majakovskin, 30 vjet pas Epitafit të Brehtit, në Tiranë, në vendin me diktaturën më të egër në Europën e kampit socialist.
Në këtë poezi Kadareja përdor Majakovskin jo vetëm si kujtesë për një poet të madh rus, në vendit e të cilit dhe studioi, por edhe si simbol të poetit të vrarë nga sistemi që vetë i shërbeu me besim dhe me dashuri. Ironia është therëse: nga njëra anë regjimi poetin e bën monument, ndërsa në jetën reale i krijoi andralla, tronditje dhe zhgënjime rrënuese.
Rekuiemi i Kadaresë gjendet në përmbledhjen e tij të fundit me poezi “Koha”, Tiranë 1976. Ai do të shkruante:
REKUIEM PËR MAJAKOVSKIN
Kam ngrënë në një tryezë me vrasësit e tij
Në shtëpinë e pushimit të shkrimtarëve
Në Dubulti, në Jaltë.
Buzëqeshnin dhe flisnin për realizimin socialist,
Ndërsa gjaku i tij
Skuqte mbi xhamat e makinave,
Mbi xhaketat, karriget, rrogat e tyre,
Mbi fytyrën kuqaloshe të Jermillovit kritik.
I binin gjoksit dhe flisnin për realizmin socialist
Në presidiume me stof të kuq,
Nën emblema me yll
Ndërsa atë
Shtrirë gjerë e gjatë në tokën e zezë
Dimri rus e ngrinte, për ta shkrirë në prill.
Forcë e errët, e veshur me rrobë socialiste,
Turmë kritikësh xhuxhë, spekulantë, karrieristë
Sulmonin në marshin shekullor të mediokërve:
Ti ishe i madh, po ne ta hëngrëm kokën.Po ja, bronzi i tij në sheshin Majakovski
U ngrit dhe i vrenjtur vështroi vitet që vinin.
Pas turmës së vrasësve që i njihte, ai pa
Si retë e para të kundërrevolucionit nxinin.
“Kam ngrënë” – fillon poezia, pra me ngrënie, po ku, me kë?, – në një tryezë me vrasësit”, – një pohim tronditës, që e vendos autorin mes kriminelëve ngrënës-kokash-njerëzore, pa mundur të shpëtojë nga ajo kujtesë. Të paktën e një dëshmitari historik.
Gjaku i Majakovskit shfaqet kudo, nga xhamat te rrogat si një njollë e pashlyeshme. Dhe s’ka si të mos ndërmendim gjakun e derdhur në letrat shqipe
Kritika letrare shfaqet si “fytyra kuqaloshe e Jermillovit”, mishërim i dhunës ideologjike, e mbikëqyrjes partiake mbi kulturën, forca ideologjike e censurës, e dhunës,
Në Shqipëri e gjitha kritika e Realizmit Socialist ishte “një Jermillov”, por pa Majakovski. Dhe shumëkush që do të shkruante në gazetat shqiptare atëherë për Majakovskin, do të përmendte dhe Jermillovin si të ishin të bezdisur prej tij, pa i lexuar gjë, që as emrin s’do t’ia dinin, po të mos kishte dalë kjo poezi e Kadaresë, por kështu u dukej se prapsin tersin, djallin që kishin brenda vetes, madje dhe sot s’e harrojnë, kur bëjnë tashmë jo kritikun e socrealizmit, por të Realizmit Demokratik.
Ajo tryeza e Kadaresë me vrasësit tani duket dhe si antibiblike, përndryshe apokaliptike.
Edhe në Rekuiemin për Majakovskin, Kadareja shfaqet si poet i lidhur me idealin e revolucionit, duke e parë vrasjen e Majakovskit si një tragjedi të shkaktuar brenda për brenda, kur do të nisnin të nxinin retë e “kundërrevolucionit”. Por këtu qëndron paradoksi dhe gabimi historik.
Majakovskin nuk do ta vrisnin ata që do të bënin kundërrevolucioni, ai u shtyp nga vetë revolucioni që kishte përkrahur dhe për të cilin kishte shkruar poema aq madhore. Edhe Kadare po ashtu në vendin e tij. Kadare përshkruan hipokrizinë e atyre që, pasi e vranë poetin, (drejtpërdrejt ose përmes klimës së terrorit ideologjik), nën flamujt e kuq uleshin mbi privilegjet që kanë njolla gjaku. Po ajo tryezë do të vazhdonte deri në Tiranë, në Lidhjen e Shkrimtarëve si një arkëmort… Të vrarët në Shqipëri nuk kishin as varre, as emër, jo më statuja majakovskiane. Pra, edhe pse vështrimi i Kadaresë është estetikisht i fuqishëm dhe moral në kritikën ndaj pushtetit, në planin historik ai e vendos fajin te “kundërrevolucioni” dhe jo te vetë revolucioni, të pushteti që morën me dhunë, duke vrarë dhe artin.
Subjekti nuk është metaforik: Kadareja e vendos veten si dëshmitar moral që ha bukë bashkë me njerëzit që kanë vrarë njerëz (drejtpërdrejt ose jo). A ka thyerje të fasadës festive?
Kadare nuk ka iluzione, i quan “forcë e errët”. Por janë vetëm në Bashkimin Sovjetik? Shqipëria përjashtohej nga kjo festë makabre? Akuzë apo alibi? Ka një kontradiktë të qëllimshme: rrezikun e quan “kundërrevolucion”, por në fakt vetë sistemi është vrasësi i revolucionit. Vetë revolucioni është vrastar.
Kadare nuk përdor zhargonin brechtian për “shmangien e empatisë”, por merr prej tij një ton të ngarkuar me ironi të ftohtë dhe me “demaskim” të spektaklit ideologjik të përgjakur.
Në thelb rekuiemi është dhe një akt denoncues dhe një pasqyrë e rrezikut që u kanoset krijuesve në totalitarizëm, jo vetëm nga armiqtë e deklaruar, por dhe nga miqtë dhe kolegët, që i ushqen pushteti, u jep leje krijuese, i bën shkrimtarë. Të Partisë natyrisht.
Po Kadare nuk do të ishte thjesht “poet oborri” siç dhe akuzohet. Ai dhe i hapte problem “oborrit” me alegoritë dhe mitet. Nga njëra anë duhej të mbijetonte si shkrimtar duke respektuar dogmat, nga ana tjetër prapë si shkrimtar kërkonte të thoshte të pathënën.
Kadare shpesh ka qenë në një pozitë të dyfishtë: Poet zyrtar, që botohej, çmohej, lejohej të përfaqësonte Shqipërinë jashtë. Kadare ishte shkrimtari i vetëm i madh që arriti të krijojë një letërsi të dyfishtë, e cila lexohej në dy nivele: propaganda përsipër, metafora e lirisë si nënshtresë.
Në romanet e tij, që i dhanë një njohje ndërkombëtare, sipas vëzhgimeve të kritikës së andejshme, gjithmonë ka një popull tjetër armik, një herë turqit, perandoria otomane e të cilëve e mbajti vendin tonë 5 shekuj të pushtuar (“Kështjella”, etj. ), fqinjët sllave dhe grekë, të gatshëm për ta copëtuar vendin, pastaj italianët si fashistë dhe gjermanët si nazistë, pushtues të dy (“Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Kronikë në gur”, “Nëntori i një kryeqyteti”, etj. ), rusët si revizionistë të markiszëm lenizimit (“Dimri i vetmisë së madhe”), kinezët po ashtu e më keq, të një revolucioni kulturor regresist (“Koncert në fund të dimrit”), Gjithsesi Kadare është shkrimtari më europian.
Sot do të duhet të shihet më shumë si shkrimtar universal shqiptar.
AS REALIZËM E AS SOCIAL…IST.
Megjithatë Realizmi Socialist ka patur kundërshtarët e vet të hapur që në gjallje.
Shkrimtari i gulagëve sovjetike, Varlam Shalamov thoshte: “Realizmi socialist është një metodë gënjeshtare, që përpiqet të shndërrojë vuajtjen e njeriut në himn për pushtetin. ”
Poeti nobelist Josif Brodski, që pas burgut e përzunë nga Bashkimi Sovjetik, shkonte dhe më tej: “Realizmi socialist nuk është letërsi, është një oksimoron. Letërsia është për individin, realizmi socialist për kolektivin; letërsia për të vërtetën, realizmi socialist për dogmën. ”
Shkrimtari anglez, George Orwell, autori i romanit distopik “1984”, kritik i totalitarizmit, shpjegon: “Arti nën diktat nuk është art, por propagandë. Kur e imponon partia, ajo çfarë mbetet nuk është më e vërteta e njeriut. ”
Shkrimtarit rus, Boris Pasternak, do t’i jepej çmimi Nobel për disidencën e tij estetike, po kështu dhe shkrimtarit tjetër të gulagëve, Aleksandër Solzhenjitsin për disidencën ndaj përmbajtjes së letërsinë sovjetike.
Po në letrat shqipe? Shkrimtari Kasem Trebeshina, le ta lemë mënjanë promemorjen me plot akuza, dërguar a jo diktatorit Enver Hoxha, me romanet dhe dramat e tij është disident, i shkëputur nga socrealizmi, ndërkohë i emargjinuar keqas nga kolegët më të fortë.
Romancieri shqiptar, i lënë në mosnjohjen e pamerituar, Astrit Delvina, është kundërshtar i hapur. Gjatë hetuesisë së tij ka folur kundër Realizmit Socialist dhe romanet e tij, të shkruar burgjeve dhe në internimeve, tregojnë një realitet shtypës dhe plot varfëri. Dosja e tij lihet në harresë.
Poeti dhe kritiku i artit, profesor Arshi Pipa, pas burgut politik, u arratis nga Shqipëria dhe në SHBA botoi vepra kundërshtare ndaj përmbajtjes dhe mendimit etiko-estetik të socrealizmit.
Kur Kadare botonte Rekuiemin për Majakovskin, 13 vjet më parë qe pushkatuar një poet i ri, plot shpresa, Trifon Xhagjika, me poezi të qarta kundër regjimit, ndërsa një vit më vonë do të pushkatoheshin dy poetë të tjerë të rinj, plot talent, Vilson Blloshmi dhe Genc Leka, lirikat e tyre kanë trishtim dhe alegori.
Që sa morën pushtetin fitimtarët e Luftës II Botërore, në Shqipëri e nisën me vrasje e burgosje shkrimtarësh, një pjesë vdiqën burgjeve, romancieri i parë shqiptar Dom Ndoc Nikaj, tragjediani i parë Ethem Haxhiademi, gruaja e parë shkrimtare e letërsisë moderne, Musine Kokalari. Letërsia e sotme shqipe ka shkrimtarë që kanë shkruar vetëm në burg, të krijuar si të tillë burgjeve pa mbarim si Pjetër Arbnori, ndërkaq varja e fundit në të gjithë perandorinë komuniste do të ndodhte tek ne, në Kukës, ajo e poetit Havzi Nela.
Sipas meje, “Realizmi Socialist nuk ishte as realizëm e as socialist, ai e fshihte realitetin, nga ana sociale donte t’u përkiste masave, duke i mashtruar ato, pa u thënë të vërtetat me art dhe pa u dhënë art të vërtetë. ”
Letërsia shqipe është letërsi e Realizmit të Dënuar, po sipas meje, gjë që kam trajtuar gjerë në një botim me kartela të shumta të shkrimtarëve të burgjeve dhe të internimeve, ata që sollën “Letërsinë tjetër”..
POST MORTEM – REALIZMIT SOCIALIST
DHE TRAGJEDIA DO TË TRAJTOHEJ SI KOMEDI… shumë poetë e shkrimtarë në perandorinë komuniste, pas vrasjeve apo harresës së qëllimtë nga regjimi, ata që i përzunë, tani po i thërrasin si “korifejtë e tyre”, pa pranuar një letërsi të përbashkët, duke shmangur me marifet kundërshtarët, duke bërë një alibi të turpshme të Realizmit Socialist. Edhe pse të konvertuar… tani të modernizuar, nga Inteligjentë Artificialë po përdorin Inteligjencën Artificiale. Roli i AI-së shfaqet si një pasqyrë e përforcuar e hipokrizisë, ajo i bën ata të duken produktivë, por vetëm simulon shpirtin e paqenë, mendimin e vjedhur dhe tjetërsimin e tyre..
PO A KA REALIZËM DEMOKRATIK? Nëse do ta quanim kështu si vazhdim i ironisë, është një çështje që prek prapë thelbin e hipokrizisë jo vetëm të sistemeve, por edhe të vetë shkrimtarëve dhe poetëve që iu nënshtruan atyre dikur dhe tani AI. Pra, oborri mund të zhvendoset, por oborrtari mbetet i njëjtë: Fasada e pushtetit merr ngjyrë tjetër, por mekanizmi burokratik funksionon si më parë. Platforma ndërron dizajnin, por administrator është po ai. Serveri përditësohet, por superpërdoruesi nuk ndryshon. Zot, na ruaj nga Realizmi Socialist!
(c) 2025 Visar Zhiti. Të gjitha të drejtat janë të autorit.
