Nga Marsel Lela
Historia nuk është vetëm kujtesë, por frymë që endet nëpër artin e një kombi. Në letërsinë ballkanike, hijet e Perandorisë Osmane shfaqen herë si kujtim i bukurisë së humbur, herë si plagë që ende nuk ka mbyllur gjakimin e saj. Ajo është një pasqyrë e mënyrës se si kombet e rajonit e përjetojnë kujtesën historike si fat, plagë ose identitet.
Në qendër të këtij debati qëndron dallimi i thellë midis nostalgjisë dhe kundërshtimit — midis atyre që shohin në të kaluarën një burim kulture dhe atyre që e ndiejnë si plagë ende të hapur.
Kadareja, Andriqi, Selimoviqi, Kazanxaqisi dhe Pamuku mishërojnë pesë rrugë të ndryshme për ta përkthyer historinë osmane dhe ndikimin e saj në Ballkan në vetëdije letrare. Këta shkrimtarë ecin nëpër të njëjtin terren historik, por secili e ndriçon me dritën e vet: njëri me nostalgji, tjetri me melankoli, një tjetër me revoltë, e Kadareja — me mllefin e një vetëdije që kërkon çlirim.
Kështu, përmes tyre, Ballkani rrëfen jo vetëm të kaluarën e vet, por edhe mënyrën se si një kujtesë mund të bëhet estetikë, reflektim, apo rebelim shpirtëror. Për disa, ajo është kujtesë e lavdisë së shkuar; për të tjerët, hije që ende rëndon mbi shpirtin e njeriut ballkanik. Pikërisht në këtë kontrast ndërmjet nostalgjisë, reflektimit dhe kundërshtimit shfaqet thelbi i mënyrës se si letërsia e rajonit përpiqet të kuptojë vetveten përballë historisë.
Ndryshimi i tonit mes mënyrës si Kadareja trajton temën e osmanizmit dhe si e bëjnë këtë Andriqi, Selimoviqi, Kazanxaqisi apo Pamuku, nuk shpjegohet thjesht me “temperament”. Kjo lidhet me përvojën historike, me mënyrën se si kujtesa kolektive dhe identiteti kombëtar janë formuar në secilën nga këto kultura.
Le ta shohim këtë në disa aspekte të ndryshme.
Pozicioni historik i shqiptarëve ndaj Perandorisë Osmane
Për Kadarenë, osmanizmi nuk është një relike e largët dhe e ndryshkur, as një kujtim i paqtë i historisë, por një traumë e papërfunduar, një plagë që vazhdon të kullojë. Shqiptarët, ndryshe nga serbët, turqit apo boshnjakët, e kanë përjetuar sundimin osman si një proces të dhunshëm të ndryshimit identitar: islamizimi, humbja e lidhjes me Evropën (Perëndimin), nënshtrimi i gjatë politik dhe ndalimi i gjuhës shqipe – për të cilën Kadare është shprehur se “është e vetmja gjuhë në Europë që është ndaluar me ligj për shekuj të tërë”. Për një komb që kërkonte pavarësi dhe identitet europian, “tema osmane” nuk ishte vetëm histori – ishte simbol i robërisë. Kadareja, si shkrimtar që e sheh letërsinë si pjesë të projektit kombëtar, nuk mund ta trajtonte dot këtë me qetësi, sepse ajo për të nuk ishte ekzotikë, por plagë.
Pozicioni i Andriqit, Selimoviqit, Kazanxaqisit dhe Pamukut.
Andriqi e sheh Perandorinë Osmane nga një Serbi që tashmë e ka fituar pavarësinë shumë më herët; ai mund ta përjetojë Osmanizmin si një peizazh të së shkuarës, si metaforë të përjetshme të robërisë dhe pushtetit, por jo si rrezik aktual.
Selimoviqi, si mysliman boshnjak, e përjeton trashëgiminë osmane më shumë si konflikt identitar – pra me ambivalencë, jo me urrejtje; ndaj edhe e trajton me një melankoli të butë, që përzien nostalgjinë dhe dëshpërimin.
Kazanxaqisi dhe Pamuku janë në dy skaje të ndryshme të të njëjtës dilemë: i pari e sheh Osmanizmin si pengesë për shpirtin grek, por tashmë të kapërcyer; i dyti (Pamuku), si një trashëgimi kulturore të ndërlikuar, e cila përbën vetë esencën e identitetit turk. Për të, Perandoria është më shumë sfond se plagë.
Kadareja dhe trauma moderne e “orientit”
Për Kadarenë, tema osmane është më shumë se historike – ajo bëhet simbol i çdo forme shtypjeje dhe izolimi, edhe të atij komunist. Ai shpesh e përdor “turkun” si metaforë për pushtetin që vjen nga Lindja, që prish frymën e lirë dhe qytetërimin europian. Kështu, mllefi i tij nuk është vetëm kundër një epoke, por kundër një mentaliteti të tërë që ai e sheh si rrezik për shqiptarët. Prandaj “mllefi” i Kadarese është estetik dhe ideologjik. Ai nuk vjen nga një temperament i ndezur, por nga një qëndrim i vetëdijshëm: letërsia, për të, duhet të jetë akt civilizues, akt kundërshtie ndaj çdo robërie. Ndaj, në vend të nostalgjisë, Kadareja zgjedh ankthin dhe zemërimin.
Me pak fjalë: Kadareja nuk mund ta ekzotizonte Osmanizmin, sepse për të ai nuk ishte “ekzotik”, por shumë i afërt — një trashëgimi që vazhdonte të projektonte hijen e vet në identitetin shqiptar modern. Aty ku të tjerët shohin një botë të humbur, Kadareja sheh një kërcënim që ende nuk është kapërcyer plotësisht.
Le të marrim si shembull romanin “Ura me tri harqe”, një nga veprat ku Kadareja trajton më thellë se kudo tjetër temën osmane dhe e përkthen atë në një alegori universale, por që mbetet thellësisht shqiptare në frymë.
Konteksti dhe simbolika qendrore
Në sipërfaqe, romani është historia e ndërtimit të një ure në mesjetë, në prag të ardhjes së osmanëve. Por, në thelb, kjo është një metaforë për kalimin nga një botë në tjetrën – nga mesjeta e krishterë drejt errësirës osmane. Ura, që për autorë si Andriqi (“Ura mbi Drin”) simbolizon lidhjen, pajtimin, vazhdimësinë, për Kadarenë është shenjë fatale: ajo shënon hyrjen e së keqes, të pushtimit, të “frymës orientale” që do ta zëvendësojë qytetërimin e vjetër europian. Këtu qëndron edhe dallimi i thellë mes dy shkrimtarëve:
Tek Andriqi, ura është dëshmi e kohës, një objekt që mbijeton mbi historinë njerëzore.
Tek Kadareja, ura është fillimi i fundosjes, një shenjë e paralajmëruar, një simbol i sakrificës së dhunshme që kërkon “lindja” e një bote të re – dhe kjo botë e re është për Kadarenë diçka për t’u pasur frikë, jo për t’u pranuar.
Zëri i rrëfimtarit dhe toni i mllefit
Rrëfimtari në romanin e Kadaresë është një murg, pra një përfaqësues i besimit të krishterë dhe, më gjerë, i qytetërimit perëndimor. Ai sheh se si përreth tij çdo gjë po ndryshon: njerëzit flasin për “turqit” që po afrohen, për një botë që do t’i zhdukë gjurmët e së vjetrës. Toni i tij është i ankthshëm, i trazuar, i pamundur të jetë neutral. Ai nuk e përshkruan ardhjen e osmanëve me kureshtje etnografike (siç do ta bënte Pamuku apo Selimoviqi), por me një frikë metafizike. Ardhja e tyre është si ardhja e një nate të gjatë – një errësirë që do të mbyllë historinë.
Ky është mllefi i Kadarese: një ndjesi se e keqja nuk vjen thjesht nga një pushtim politik, por nga një ndryshim ontologjik – ndryshimi i vetë frymës që e bën një popull të jetë i lirë dhe europian. Kjo është arsyeja pse Kadareja s’e sheh dot këtë temë me qetësinë e të tjerëve: për të kjo është një çështje mbijetese shpirtërore.
Motivi i flijimit
Një nga pjesët më tronditëse të romanit “Ura me tri harqe” është flijimi i njeriut në themelet e urës. Kjo është një legjendë ballkanike e njohur, por Kadareja i jep një kuptim politik e civilizues: flijimi bëhet metaforë e mënyrës se si shoqëritë e vogla sakrifikohen në emër të fuqive të mëdha, se si popujt shndërrohen në gurë themeli të perandorive. Në rastin e Kadarese, është sikur ky i fundit të thotë: “Ky është momenti kur shpirti ynë futet në gurë, mbytet – që ura e pushtuesit të mund të ngrihet.” Kjo është mënyra e tij për të shprehur një traumë historike të pazbutur, që ai nuk mund ta trajtojë me nostaligji, sepse për të flijimi nuk ka përfunduar.
Krahasimi me Andriqin
Në “Ura mbi Drin”, Andriqi e përshkruan ndërtimin e urës si një akt që tejkalon kufijtë etnikë dhe fetarë; ura është simbol i përjetësisë, e cila i mbijeton edhe turqve, edhe serbëve, edhe kohës. Por Kadareja nuk ka luksin e distancës historike që kishte Andriqi. Për shqiptarët e shek. XX, trashëgimia osmane është ende e pranishme në mentalitet, në kulturë, në gjuhë. Prandaj Kadareja nuk mund të jetë “objektiv” – ai është i përfshirë, sepse letërsia e tij është pjesë e procesit të çlirimit kulturor.
Mllefi si akt emancipimi
Në fund, mllefi i Kadarese nuk është vetëm emotiv dhe personal – është mjet estetik dhe politik. Ky mllef shërben për të ndarë qartazi botën shqiptare nga ajo lindore, për të rivendosur boshtin kulturor të shqiptarëve në Evropë. Në këtë kuptim, çdo fjali e tij kundër Osmanizmit është një përpjekje për ta ndërtuar Shqipërinë si “vazhdim i Perëndimit” – një projekt që për të ka qenë po aq letrar sa edhe ideologjik.
Le ta vazhdojmë shqyrtimin e kësaj teme me romanin “Kronikë në gur”, që në dukje është një roman për fëmijërinë, por në thelb është një alegori e historisë shqiptare nën hijen e pushtimeve, ku “fryma osmane” akoma endet si një jehonë kulturore e pashlyer.
Një qytet që është kujtesë dhe plagë
“Kronikë në gur” zhvillohet në një qytet që është Gjirokastra, por në roman ajo kthehet në një hapësirë të jashtëkohshme – një qytet që jeton në kufi mes ëndrrës dhe historisë, ku çdo gur mban një kujtim. Në këtë qytet, historia përsëritet si një sëmundje kronike: pushtuesit vijnë e shkojnë, flamujt ndryshohen, por fryma e nënshtrimit mbetet. Ky cikël pa fund është pikërisht ajo që Kadareja sheh si trashëgimi osmane — jo më në kuptimin fetar apo politik, por në mënyrën se si shoqëria është mësuar të durojë, të përshtatet, të heshtë.
Në këtë kuptim, “osmanizmi” për Kadarenë nuk është thjesht periudhë historike; është gjendje shpirtërore, një mentalitet që e pengon njeriun të dalë në dritë. Kjo është ajo që në roman shfaqet si “pluhuri i shekujve” mbi qytet.
Fëmijëria si metaforë e pafajësisë së humbur
Rrëfimtari fëmijë e sheh botën me sy të pastër, por ajo që sheh është e sëmurë, e ligsht, e mbuluar nga legjenda, frika dhe absurditeti. Ky kontrast i pafajësisë me historinë e përgjakshme e bën librin tepër të fuqishëm. Fëmija nuk e kupton se çfarë po ndodh, por lexuesi e kupton: qyteti është i sëmurë nga historia e vet.
Në një farë mënyre, ky fëmijë është vetë Shqipëria që del nga shekuj nënshtrimi, ende pa kuptuar mirë kush është dhe çfarë do. Dhe mbi të gjitha, është nën ndikimin e një trashëgimie osmane që e ka bërë të mos ketë vetëdije të plotë për lirinë.
Në këtë aspekt, Kadareja është mizorisht i sinqertë: ai nuk e idealizon “popullin”, por e sheh si viktimë të një historie që e ka mësuar të jetë i përulur.
Humori i zi dhe ironia si formë mllefi
Ndryshe nga romani “Ura me tri harqe”, ku mllefi është tragjik dhe i qartë, në romanin “Kronikë në gur” ai është i brendshëm, i mbrujtur në humor dhe ironi. Kadareja qesh me mënyrën si qytetarët përshtaten me çdo pushtet: si e ndërrojnë flamurin me një lehtësi që të tmerron. Kjo ironi është më therëse se urrejtja e hapur, sepse tregon se nënshtrimi është bërë mënyrë jetese. Në thelb, është një mllef i ftohtë – ai i një shkrimtari që e di se armiku më i rrezikshëm nuk është pushtuesi, por shpirti i nënshtruar që mbetet edhe pasi pushtuesi ikën.
Moti i gjatë i “Lindjes”
Në roman, çdo gjë është e ngadalshme, e mbështjellë nga një plogështi orientale. Edhe kur vijnë italianët apo grekët, qyteti i sheh si pjesë të së njëjtës rrjedhë pa fund. Kjo është një pasojë e kohës osmane mbi njerëzit, e trashëguar brez pas brezi – ajo ka lënë pas një perceptim të shtrembër të kohës: historia nuk ecën, por rrotullohet. Për Kadarenë ky është dënimi më i madh që mund të lërë një perandori mbi një popull: jo thjesht varfëria apo robëria, por ngurtësimi i frymës, zhdukja e vetëdijes për progresin, krijimi i një qenie të përhime, pa trajtë, që çdo sistem e sheh si një enë ku duhet të derdhet, jo si diçka për t’u kundërshtuar.
Kujtesa si rebelim
Në fund, romani “Kronikë në gur” është një akt kujtese, dhe kujtesa është forma më e lartë e rebelimit/kundërshtimit. Kadareja e di se nuk mund ta ndryshojë historinë, por mund ta rishkruajë në mënyrë që ajo të mos përsëritet. Qyteti që “mban mend” bëhet simbol i shpresës: edhe pse është i lodhur, ai ka ende zë. Në këtë kuptim, edhe mllefi i Kadarese është shpresë – sepse vetëm ai që e ndien plagën mund të dëshirojë shërimin e saj.
Krahasimi me trajtimin “nostalgjik” që autorët e tjerë i bëjnë osmanizmit në veprën e tyre
Në letërsinë e autorëve si Pamuku, e kaluara osmane ka një lloj bukurie të trishtë: është qyteti i Stambollit me hije, me melankoli, me hijeshi arkitekturore. Në veprën “Kronikë në gur”, Kadareja nuk sheh asnjë romantizëm të tillë. Qyteti i tij është i bukur, por i sëmurë. Ai s’e ka atë ndjesi të “hüzün”-it turk (melankolia e elegancës së humbur); ka vetëm një melankoli që vjen nga padrejtësia dhe pafuqia. Kështu, Kadareja nuk është nostalgjik për Perandorinë, por për një Evropë që nuk arriti kurrë të mbërrinte plotësisht tek ne.
Me pak fjalë, autorët e tjerë e shikojnë të kaluarën osmane si një trashëgimi kulturore, ndonjëherë e përzier me nostalgji. Ndërsa Kadareja e sheh atë si një traumë historike dhe shpirtërore që ende kërkon shërim.
Tani le ta shqyrtojmë këtë çështje nga një kënd tjetër. Le ta vendosim Kadarenë në një hartë krahasuese ballkanike dhe mesdhetare të ndërgjegjeve letrare, krah Andriqit, Selimoviqit, Kazanxaqisit dhe Pamukut. Të gjithë e trajtojnë temën e osmanizmit në veprën e tyre, por nga kënde krejt të ndryshme, të përcaktuara nga historia e kombit të tyre dhe nga dilema e tyre ekzistenciale ndaj Lindjes dhe Perëndimit.
Pozicioni historik dhe psikologjik ndaj Perandorisë Osmane tek të pesë shkrimtarët është i ndryshëm.
Pozicioni historik i Ivo Andriqit ndaj osmanëve është nga një Serbi e çliruar që e sheh të kaluarën osmane si një periudhë të mbyllur. Qasja e tij emocionale karakterizohet nga një melankoli e ftohtë dhe distanca.
Qëllimi letrar i veprës së tij është të tregojë se si pushteti, kudo qoftë, gërryen shpirtin njerëzor.
Pozicioni historik i Mehmed Mesha Selimoviqit ndaj osmanëve është nga një Bosnje muslimane, e mbetur mes Lindjes dhe Perëndimit. Në veprën e tij qasja emocionale ndaj kësaj çështje është e mbushur me ambivalencë, trishtim dhe vetëdyshim. Qëllimi letrar i tij është të kuptojë krizën e identitetit të muslimanit ballkanas pas rënies së Perëndorisë.
Nikos Kazanxaqis e sheh çështjen e osmanizmit nga një Greqi që e ka kapërcyer robërinë, por me plagë të thella. Qasja emocionale e tij karakterizohet nga një heroizëm ekzistencial dhe revoltë shpirtërore. Ndërsa qëllimi i tij letrar është të tregojë përplasjen e shpirtit grek me fatalizmin lindor.
Orhan Pamuk e sheh çështjen osmane nga vetë qëndra e Perandorisë, Stambolli. Qasja emocionale e tij është nostalgjia, “hüzün” dhe vetëreflektimi. Qëllimi letrar: Të kërkojë identitetin turk mes trashëgimisë osmane dhe modernitetit perëndimor.
Ndërsa Ismail Kadare e sheh çështjen e osmanizmit në veprën e tij nga një komb i vogël që del vonë nga sundimi osman, me dëshirë për t’u bërë pjesë e Evropës. Qasja emocionale në veprën e tij është mllefi, ankthi dhe rezistenca. Qëllimi letrar: Të çlirojë kujtesën shqiptare nga hije lindore dhe ta rikthejë drejt Perëndimit.
Simbolika e pushtetit dhe trauma historike
Ivo Andriq e sheh Osmanizmin si laborator të përhershëm të pushtetit. Ai i jep këti të fundit një formë filozofike: si në “Ura mbi Drin”, pushteti është anonim, i pamëshirshëm, por edhe i pashmangshëm. Kështu ai arrin të jetë “tragjik” pa urrejtje.
Selimoviq e vendos dramën brenda shpirtit të vetë myslimanit — në veprën e tij, “Fortesa” (Tvrđava), ai përpiqet të kuptojë se si njeriu mbetet nën hijen e Perandorisë edhe pasi ajo ka rënë. Është një nostalgji që nuk gjen paqe.
Kazanxaqis shikon te osmanizmi një sfidë që e detyron shpirtin grek të ngjitet më lart: përmes dhimbjes, ai kërkon dritën. Ai është një ekzistencialist paraprakisht.
Pamuku, përkundrazi, e sheh Perandorinë si pjesë të identitetit që nuk mund ta mohojë. Në romanet si “Unë jam e kuqja” apo “Kështjella e bardhë”, osmanizmi është një trashëgimi, është burim arti dhe dileme, jo turpi. Ai e pranon Lindjen si pjesë të vetvetes.
Nga ana tjetër, Kadareja e sheh Osmanizmin si simbol të robërisë mendore. Ai nuk kërkon pajtim, por ndarje prej tij: të heqësh dorë nga një trashëgimi që të ka mbajtur peng. Kjo është arsyeja pse toni i tij është kundërshtues, e jo meditativ. Në lidhje me identitetin dhe raportin me Evropën, ndryshe nga autorët e tjerë, Kadare cilëson përmes letërsisë së tij se ne jemi ata që duhet të shkëputemi nga e kaluara lindore për t’u bërë europianë në shpirt. Pra, Kadareja është i vetmi ndër ta që kërkon ndarje radikale, jo bashkëjetesë apo pajtim. Ai e sheh Lindjen si pengesë të zhvillimit shpirtëror të popujve tanë. Kjo e bën shkrimin e tij më të ashpër, por edhe më programatik: letërsia si akt civilizimi.
Kadare e sheh osmanizmin si një plagë që duhet pastruar për t’u shëruar.
Ky është edhe thelbi i “mllefit” të tij: Nuk është urrejtje, por reaksion i një vetëdije që kërkon çlirim. Në një kohë kur Ballkani shpesh e ka ekzotizuar vetveten, Kadareja është i vetmi që e sheh “Lindjen” si burg të shpirtit dhe jo si ornament kulturor. Në këtë mënyrë, ai nuk shkruan vetëm kundër një të kaluare, por për një të ardhme, ku letërsia bëhet instrument i emancipimit europian të një kombi të vogël.
Le ta përmbyllim këtë cikël me një sintezë filozofiko-letrare, që shtron tre mënyra themelore të raportit të shkrimtarit me të kaluarën historike, në këtë rast me temën osmane: nostalgjinë, reflektimin, dhe kundërshtimin. Këto tre qëndrime nuk janë vetëm pozicione emocionale — janë forma të mendimit historik, mënyra se si kultura përballet me kujtesën e vet.
Nostalgjia — “e kaluara si hijeshi e humbur”
(Pamuk)
Në veprat e Orhan Pamukut, e kaluara osmane shfaqet si një botë e dritës së zbehur: ajo ka humbur, por në kujtesën e autorit mbetet e bukur, elegante, e mbështjellë me “hüzün” — melankolinë e lavdisë së shkuar. Pamuku e di që ajo Perandori ka qenë e padrejtë, por për të ajo mishëron identitetin turk si përzierje e pandarë mes Lindjes dhe Perëndimit. Ai nuk kërkon as ta ringjallë, as ta mohojë, por ta përkthejë në ndjesi estetike: në art, në arkitekturë, në kujtesë.
Kështu, nostalgjia është mënyra me të cilën shkrimtari pajtohet me të kaluarën. Ai e bën atë të durueshme përmes bukurisë. Në këtë qasje, historia nuk është plagë, por peizazh — diçka për t’u soditur, jo për t’u kapërcyer.
Pamuku përfaqëson mendimin që thotë: “E kaluara më ka ndërtuar, prandaj s’e mohoj. Dua ta shoh me dashuri, që ta kuptoj.”
Reflektimi — “e kaluara si fat tragjik”
(Andriq, Selimoviq)
As Andriqi, as Selimoviqi nuk janë nostalgjikë në kuptimin estetik; ata janë mendimtarë të dhimbjes. Për ta, historia është një proces që gërryen, që përsëritet, që e shtyp njeriun. Por, ndryshe nga Kadareja, ata nuk kërkojnë çlirim — kërkojnë kuptim.
Andriqi shikon pushtimin osman si shembull i përhershëm i mekanizmit të pushtetit: ai e universalizon historinë, e kthen në alegori të njeriut nën fatin.
Selimoviqi, si musliman boshnjak, e përjeton tragjedinë si ndarje të brendshme: ai është njëherazi bir i Perandorisë dhe viktimë e saj. Kështu, shkrimi i tij është më shumë një lutje për kuptim sesa për hakmarrje.
Në këtë qëndrim, e kaluara është një fat tragjik, jo mallkim. Shkrimtari nuk e mohon, por përpiqet ta shpjegojë, ta përkufizojë si pjesë të natyrës njerëzore.
Ky është qëndrimi i mendimit moral, që thotë: “Historia na ka rrënuar, por ndoshta vetëm përmes saj mund të kuptojmë vetveten.”
Kundërshtimi — “e kaluara si robëri që duhet thyer”
(Kadare)
Te Kadareja kemi një kthesë rrënjësore. Ai nuk e shikon të kaluarën si trashëgimi për t’u kuptuar, por si traumë për t’u çliruar. Në veprat e tij, osmanizmi është një metaforë e robërisë mendore që vazhdon edhe pas largimit të perandorisë. Ai e sheh atë si frymë që i ka ndryshuar popujt, që u ka zbehur lidhjen me Evropën, me lirinë dhe me arsyen.
Në këtë kuptim, Kadareja nuk kërkon as pajtim, as nostalgji. Ai kërkon ndarje morale dhe estetike. Letërsia për të është akt emancipimi, një mënyrë për ta ndarë botën shqiptare nga hije e Lindjes dhe për ta rivendosur atë në boshtin perëndimor të qytetërimit.
Ky është qëndrimi i ndërgjegjes aktive, që thotë: “E kaluara është sëmundje e shpirtit. Duhet ta njohim që të shërohemi, jo ta duam. Popujt që s’e përballojnë historinë e vet, mbeten robër të saj.”
Në fund të këtij udhëtimi përmes pesë ndërgjegjeve letrare, bëhet e qartë se mënyra se si secili shkrimtar e trajton trashëgiminë osmane varet jo vetëm nga historia e kombit të tij, por edhe nga vizioni që ai ka për lirinë dhe identitetin.
Pamuku e kthen kujtesën në elegancë, duke e parë të kaluarën si një dritë të zbehur mbi Bosfor; Andriqi dhe Selimoviqi në reflektim tragjik – Andriqi si urë që mbijeton mbi tragjedi, Selimoviqi si ankth identitar; Kazanxaqisi në revoltë shpirtërore ndaj fatit — ndërsa Kadareja në akt çlirimi, si nje plagë që për t’u shëruar duhet pastruar. Në këtë ndarje të thellë midis nostalgjisë dhe kundërshtimit, Kadareja ngrihet si zëri i një kulture që nuk kërkon pajtim me robërinë, por kthim tek vetvetja. Mllefi i tij bëhet akt dashurie për lirinë — një kujtesë që nuk do të harrojë më, por do që të jetojë me sy hapur ndaj historisë. Për të, e kaluara nuk është peizazh për t’u soditur, por zinxhir që duhet këputur. Mllefi i tij nuk është urrejtje, por vetëdije: një përpjekje që letërsia të bëhet mjet emancipimi kulturor dhe rikthimi i shpirtit shqiptar drejt Evropës. Kështu, nga nostalgjia te kundërshtimi, nga kujtesa te shërimi, nga hijet e Lindjes deri te drita e Evropës, letërsia ballkanike dëshmon se historia nuk është thjesht diçka e shkuar, por është një betejë e shpirtit që kërkon të rilindë.
