Nga Marsel Lela-
“E kundërta e lirisë nuk është skllavëria, por zbrazëtia.” — Milan Kundera
***
Në një kohë kur improvizimi është bërë doktrinë, ndërsa spontaniteti kthehet në virtyt publik, skenari – si formë, si disiplinë dhe si art i ndërtimit të kuptimit – duket se e ka humbur vendin e vet. Në këtë ese, jam përpjekur të vështroj me syrin e njeriut të fjalës vdekjen e skenarit dhe të skenaristit, duke e lexuar këtë jo si fund të një profesioni, por si simptomë të një krize më të thellë: humbjes së arkitekturës së mendimit në kulturën bashkëkohore.
***
Ka vdekje që ndodhin pa bujë, pa trishtim publik, pa ndonjë shpallje zyrtare. Ato nuk i gjen në formë lajmërimesh të ngjitura nëpër mure, apo pemë, si vdekjet njerëzore. Thjesht, një ditë kupton se diçka që dikur ishte gjallë, frymonte, ushqente artin dhe mendimin, nuk është më. Ashtu ka ndodhur me skenarin. Ai nuk u vra nga censura, as nga ideologjia. U shua nga harresa — ajo formë e re, e heshtur, e përhumbur e vdekjes që vjen kur shoqëria lodhet nga mendimi.
Dhjetë vjet më parë kisha shkruar një artikull të shkurtër për rrezikun e zhdukjes së skenarit dhe skenaristit. Nuk ia kam idenë se ku ka përfunduar ky artikull, por mjerisht, sot e shoh se ajo profeci e bërë një dekadë më parë është përmbushur. Nuk e mohoj se asokohe më trembte ideja se ne skenaristët “ishim si dinosaurët, të destinuar të zhdukeshim nën meteorët e spontanitetit dhe klikimeve”.
Në ekranet shqiptare, në emisione që dikur kishin ide, tekst dhe përgatitje, sot mbretëron improvizimi. Në vend të skenarit kemi “skaletën”; në vend të skenaristit – redaktorin teknik, dhe në vend të rrëfimit – reagimin. Kultura audiovizuale është bërë si një pasqyrë e copëzuar që reflekton vetëm kaos, jo kuptim.
ARKITEKTURA QË MUNGON
Skenari nuk është thjesht një tekst për t’u lexuar apo për t’u luajtur. Ai është arkitektura e mendimit – mënyra për t’i dhënë realitetit formë dhe frymëmarrje. Një skenar i mirë nuk lind nga rastësia, por nga disiplina e përsiatjes, nga kërkimi i ritmit dhe strukturës.
Në Shqipëri, kjo mungesë ndihet dukshëm. Mjafton të shohësh shumicën e emisioneve të mbrëmjes: ato janë ndërtuar mbi “biseda të çastit” dhe jo mbi ide. Një garë se kush të flasë më shumë, kush të bërtasë më fort dhe kush të dëgjojë më pak – ndërkohë që shohin celularët në vend që të dëgjojnë bashkëbiseduesin. Kontrasti alarmant i larushisë së të ftuarve dhe temës së emisionit është tjetër hesap. Dëgjon analiza politike nga njerëz të modës dhe kritikë letrare nga shefa kuzhine. Një tregues që në hapësirën mediatike shqipfolëse këpucari rri gjithëkund, përveçse te këpuca. Nga ana tjetër, moderatorët shfaqen si “bartës të batutave”, jo si udhëheqës të një rrëfimi.
E njëjta gjë edhe tek shfaqjet e humorit. Në vend të dramaturgjisë televizive që dikur e kishte, fjala bie, “Portokallia” në vitet e para, sot kemi rrëmujëra të pashpirta improvizimesh, ku çdo aktor është edhe autor, edhe interpretues, edhe komentues – dhe për këtë, gjithnjë i shpërblyer me honorarin që dikur i takonte skenaristit.
E njëjta zbrazëti shihet në emisionet ku “debati” është zëvendësuar nga “përçartja”: një përplasje spontane, pa asnjë ndërtim logjik apo tematik. Skenari si strukturë, si ndërgjegje profesionale, ka vdekur – dhe bashkë me të edhe logjika e mendimit publik.
Në këtë kontekst na vjen ndërmend edhe shprehja e urtë e skenaristit të talentuar shkodran Paulin Selimi:
“Nuk ka vdekur humori, ka vdekur kultura e të shkruarit.”
Mungesa e humorit cilësor nuk vjen nga mungesa e talentit apo e ironisë tek njerëzit, por nga rënia e standardeve kulturore, nga humbja e përkushtimit ndaj skenarit, strukturës, fjalës dhe mendimit të përpunuar. Kjo shprehje është më shumë se një shigjetë kritike; është një diagnozë kulturore. Ajo nënkupton se humori i mirëfilltë nuk mund të ekzistojë pa një kulturë të shkrimit që e ushqen. Pa strukturën, ritmin dhe ironinë e menduar që i jep jetë një skenari, humori bëhet zhurmë, jo reflektim. Aty ku teksti ende ka peshë, shfaqja nuk është thjesht zbavitje, por një formë e mendimit shoqëror.
SHEMBUJ PËRTEJ KUFIJVE – KULTURA GLOBALE E IMPROVIZIMIT
Ky fenomen nuk është vetëm shqiptar. Në shumë vende perëndimore, sidomos në epokën e reality show-t dhe streaming content, skenari është zëvendësuar nga “koncepti”. Netflix, për shembull, mbështetet gjithnjë e më shumë te “formati i përsëritshëm” sesa te rrëfimi i thellë. Seritë e filmave serialë që transmetohen aty, në pjesën më të madhe janë bërë si produkte teknike, ku përmbajtja përshtatet sipas algoritmit të shikueshmërisë.
Këtu, shkrimi nuk udhëheq më krijimin – të dhënat e shikueshmërisë e bëjnë këtë.
Në kontrast me këtë zbrazëti, shembuj si seria britanike “Black Mirror”, apo filmat e Christopher Nolan dhe Asghar Farhadi, tregojnë se aty ku ekziston skenari, ekziston edhe ideja, dilema etike, struktura dramatike. Pra, nuk është bota që nuk di më të shkruajë; është tregu që nuk ka më durim ta lexojë.
FITORJA E IMPROVIZIMIT, HUMBJA E MENDIMIT
Në kohën e të menjëhershmes, skenaristi është bërë i padukshëm. Ai kërkon kohë, reflektim, një lidhje me tekstin që nuk prodhon “shpërndarje”, por kuptim. Për këtë arsye, ai është bërë i panevojshëm në sistemin ku suksesi matet me klikime dhe jo me ide.
Në vend të tij, ka triumfuar improvizimi. Por improvizimi, kur humbet mendimin, nuk është më liri — është lodhje estetike, një përpjekje për të fshehur boshllëkun pas spontanitetit.
E shohim këtë në formatet shqiptare të huazuara (“BBV”, “Love Island”, “Dancing with the Stars”) që jetojnë jo nga skenari, por nga “ndodhitë e rastësishme”. Shfaqjet bëhen të suksesshme sa herë ndodh diçka “e paparashikuar” – pra, sa herë mungon çdo formë e shkruar mendimi.
ASGJË JASHTË SKENARIT – FENOMENI BYPASS SHOW DHE AGIM BAJKO
Në vitet kur isha skenarist i “Bypass Show”, pata fatin dhe privilegjin të punoja me Agim Bajkon, “Mjeshtër i Madh”, një aktor dhe aristokrat i skenës, që e shndërronte disiplinën artistike në një formë të lartë etike. Si moderator dhe drejtor artistik i emisionit, Bajko kishte disa parime të panegociueshme: i pari, asnjë banalitet; i dyti, asgjë jashtë skenarit.
Në një kohë kur televizioni shqiptar, si shumë të tjerë në botë, po rrëshqiste drejt improvizimit të pafund, drejt “spontanitetit” që shitet si autenticitet, Bajko zgjodhi rrugën e kundërt: të mbrohej skenari si një formë e dinjitetit profesional. Ai e dinte që çdo fjalë e shkruar, çdo pauzë, çdo intonacion i parashikuar në tekst, kishte një arsye të brendshme — një ritëm, një muzikalitet, një sens që nuk mund të shpikej në moment. Ai mund të improvizonte sa të donte, sepse ishte mjeshtër i skenës, por për dhjetë vjet që punuam bashkë nuk doli asnjëherë jashtë skenarit. Jo për mungesë guximi, por nga besimi se arti i vërtetë nuk ka nevojë të shpëtojë vetveten me improvizime.
Në këtë qëndrim kishte diçka fisnike dhe njëkohësisht të dhimbshme: sepse Bajko e kuptonte se skenari po vdiste. Jo si formë teknike, por si mënyrë të të menduarit. Sot, në shumicën e ekraneve, “programi” është zëvendësuar nga “biseda”, “formati” nga “rasti”, “teksti” nga “instinkti”. Kudo dëgjon shprehje si “ta mbajmë më spontan”, “të mos i lexojmë shumë tekstet”, “të dalim pak nga skenari” — dhe kjo dalje e pafund nga kornizat e fjalës së menduar është, në thelb, një ikje nga përgjegjësia. Sepse skenari është përgjegjësi: të mendosh përpara se të flasësh, të ndërtosh përpara se të shfaqesh.
“Bypass Show”, me të gjitha kufizimet dhe formatin e vet, mbeti për më shumë se një dekadë një strehë e rrallë e mendimit të shkruar në televizion. Ishte një laborator ku çdo batutë kalonte nëpër sitën e arsyes, ku çdo skenë ndërtohej me kujdes, ku satira nuk lindte nga shfryrja, por nga analiza. Dhe kjo ishte merita e atyre parimeve që Bajko nuk i lëvizi kurrë: asnjë banalitet, asgjë jashtë skenarit.
Nëse sot “vdekja e skenarit” është një fakt, ajo nuk ndodhi nga mungesa e shkruesve, por nga humbja e respektit ndaj tekstit. Televizioni modern, i përthithur nga shpejtësia dhe gara për vëmendje, nuk ka më kohë të lexojë, e aq më pak të rishkruajë. Ai preferon “momentin” ndaj strukturës, “efektin” ndaj kuptimit, “shpërthimin” ndaj ndërtimit. Dhe kështu, vdes skenari — jo si dokument, por si ide e disiplinës estetike.
Kur mendoj për ato vite me Agim Bajkon, e kuptoj se ndoshta ne ishim brezi i fundit që ende besonte se një emision satirik mund të ketë arkitekturë, jo vetëm humor; mund të ketë moral, jo vetëm efekt. Bajko e mbrojti skenarin deri në fund, me një përkushtim që sot duket anakronik, por që në fakt ishte parashikues: ai e dinte se pa tekst, arti kthehet në zhurmë.
Prandaj, çdo herë që dëgjoj sot dikë të thotë me krenari “nuk kishim skenar, por na shpëtoi improvizimi”, më kujtohet qetësia e Gimit në zyrë, përkulja e tij mbi letër, dhe ai rregull i pathyeshëm që i dha kuptim gjithë asaj pune: “Skenari është shpirti i respektit ndaj publikut.”
SKENARISTI SI PRIFT I RENDIT SHPIRTËROR
Dikur, skenaristi ishte më shumë se autor: ishte një prift i rendit të brendshëm. Ai kuptonte se arti kërkon strukturë, se jeta dramatike ka nevojë për tension, se fjala duhet të ndërtohet përpara se të interpretohet.
Në teatrin shqiptar, për shembull, një pjesë e madhe e repertorit të ri vjen nga “dramaturgjia e improvizuar” – aktorët krijojnë në prova, pa tekst të plotë. Por kjo liri, e pamenduar, sjell shpesh pështjellim në skenë: ngjarja humb qendrën, personazhi humb motivin, ndërsa publiku del pa kujtesë.
Në kontrast, kujto “Tangon” e Mihal Luarasit apo “Njollat e murrme” të Minush Jeros – vepra që jetojnë ende sepse janë ndërtuar mbi skenar, mbi tekst që ngjiz kuptim dhe tension moral.
RIKTHIMI I HUMBUR
Të kërkosh rikthimin e skenarit sot është si të kërkosh kthimin e disiplinës në një botë që adhuron kaosin. Por arti i vërtetë ka lindur gjithmonë nga ata që kanë pasur guximin të mos dorëzohen përballë rrëmujës.
Rikthimi i skenarit është akt shpëtimi. Ai rikthen formën, përgjegjësinë, ritmin dhe kujtesën. Ai është mënyra për ta shpëtuar njeriun nga përkohshmëria e vet. Sepse aty ku mungon struktura, mungon edhe mendimi; dhe aty ku mungon mendimi, mbetet vetëm zhurma.
Në fund, skenari nuk është thjesht një tekst: është arkitektura e kuptimit — mënyra e vetme për ta mbajtur të gjallë shpirtin në një epokë që çdo ditë prodhon përmbajtje, por gjithnjë e më pak ide.
Dhe ndoshta, kur improvizimi të lodhet nga vetvetja, do të kthehemi sërish te ajo fjalë e harruar, që dikur i jepte jetës kulturore dhe artistike rend e kuptim: skenari.
