Ardian Vehbiu
(I kam shkruar këto më poshtë në vitin 2002 ose 2003, pak pasi ish shpallur me të madhe zbulimi epokal i dorëshkrimit të Teodor Shkodranit, nga dr. Musa Ahmeti. Mbase çfarë kam thënë ka ende vlerë, për të kornizuar kontekstin e shkrimit të shqipes, në Ballkanin mesjetar. Më parë kisha shprehur skepticizëm për zbulimin, por edhe isha rezervuar pak, në pritje për të parë ndonjë faqe nga dorëshkrimi.)
Nuk ka kuptim të flitet për shkrimin e shqipes në mesjetë pa mbajtur parasysh rrethanat që do ta kërkonin shqipen të shkruar; dhe pa pranuar se në ato kohë shtysa për të shkruar gjuhën nuk mund të ketë qenë kurrë e frymëzuar nga një romantizëm i tipit të Rilindjes kombëtare shqiptare të shekullit XIX. Në mesjetën evropiane komunitetet ishin përgjithësisht të organizuara mbi baza më parë fisnore e fetare e pastaj edhe ekonomike (tregtare); dhe fetë mbizotëruese (katolicizmi dhe ortodoksia) kishin format e tyre gjuhësore të kodifikuara jashtëzakonisht mirë: latinishten, greqishten dhe për popujt sllavë ortodoksë, sllavonishten (të quajtur edhe sllavishte të vjetër kishtare a bullgarishte të vjetër). Për sa u përket trojeve shqiptare, këto shpesh ndërronin duar brenda natës: nga Lindja në Perëndim dhe anasjelltas, situatë që vazhdoi praktikisht deri sa vendi u bë pjesë e Perandorisë Osmane. Përndryshe, “Meshari” i Buzukut (1555) është fare mirë i motivuar me atmosferën e Kundërreformës dhe të përpjekjeve të Vatikanit për ta rigjallëruar katolicizmin në Evropë; aq më tepër që në Ballkan ky tanimë rrezikohej për vdekje edhe nga islamizimi.
Erërat dominuese të klimës kulturore në Ballkanin mesjetar frynin nga Bizanti, i cili supremacinë e vet e mbështeste fund e krye në shkronjën greke; ndërsa Roma katolike kontrollonte kryesisht rripin bregdetar perëndimor (adriatikas). Mirëpo në Ballkan ndeshen edhe të paktën dy forma të tjera shkrimi, të dyja të sllavonishtes: glagolitishtja dhe cirilishtja (të përdorura historikisht nga serbët e bullgarët). Është fjala gjithsesi për forma shkrimi të ndryshme të së njëjtës gjuhë; të cilat koincidojnë edhe për nga numri i fonemave të përfaqësuara, por që përndryshe grafikisht dallojnë rrënjësisht prej njëra-tjetrës. Cirilishtja është një përshtatje e alfabetit grek për të shkruar sllavonishten (bullgarishten e vjetër), e ndërmarrë nga dy misionarë selanikas – Cirili dhe Metodi – që Perandori Mihali III i Bizantit i dërgoi të konvertonin në krishtërim sllavët perëndimorë; është e njëjta formë në bazë të alfabetit të rusishtes, bullgarishtes, serbishtes, ukrainishtes, bjellorusishtes e ndonjë gjuhe tjetër minore. Përkundrazi, glagolicat patën një përdorim më të kufizuar, zakonisht brenda cakut liturgjik e ndër sllavët e Dalmacisë.
Dihet, nga ana tjetër, se në Ballkanin e shekujve X-XV, përveç grekëve e sllavëve, jetonin edhe shqiptarë e latinë (dalmatë, rumunë, vllehë); dalmatët (sot të zhdukur, por besohet mjaft aktivë në Mesjetë në të gjitha qytetet adriatikase duke përfshirë edhe Shkodrën, Lezhën, Danjën, Drishtin e Shurdhahun përndryshe të njohura si arbërore) në përgjithësi mbahen për katolikë (por nuk duhen ngatërruar me sllavët e Dalmacisë), ndërsa shqiptarët i kanë përkitur, alternativisht, të dyja formave të Krishtërimit: edhe të Lindjes edhe të Perëndimit. Rumunët e vllehët kanë qenë (dhe mbeten) rregullisht të besimit ortodoks. Me gjendjen e sotme të dijes, asnjë nga këta popuj: shqiptarë e latinë (dalmatë, rumunë, vllehë), nuk e ka shkruar gjuhën e vet para shekullit XV; dhe arsyet për këtë kanë qenë kryesisht: (1) feja që kishin nuk do ta toleronte përdorimin e gjuhës vendase; (2) komunitetet në fjalë nuk kanë qenë aq të stabilizuara dhe aq të nyjtuara sa të shtrohej nevoja e të shkruarit të gjuhës së folur; ose (3) i kanë pasur elitat të një kombësie tjetër; në kuptimin që këto elita kanë komunikuar me shkrim për bukuri në gjuhët e tyre, dhe nuk janë merakosur të përdorin vernakularin.
Në këto rrethana, cilat janë shanset hipotetike që shqipja të ketë qenë shkruar, të themi, që në shekullin XIII? Në radhë të parë, duhet të ketë qenë e nevojshme një tolerancë, nga ana e autoritetit religjioz, ndaj të shkruarit të një gjuhe të ndryshme nga zyrtarishtja (latinishtja a greqishtja, në rastin e shqiptarëve) – tolerancë që ka më shumë gjasë të ndeshej në katolikët (më të rrezikuarit), sesa në ortodoksinë bizantine. Në radhë të dytë, duhet kërkuar një jetë qytetare pak a shumë e qëndrueshme në rrethanat e një vakuumi ose dobësimi objektiv të pushtetit qëndror fetar dhe/ose perandorak; me më shumë tregti e më pak luftra; më shumë lulëzim qytetesh bregdetare sesa dyndje nga hinterlandi. Në radhë të tretë, duhet konfirmuar ekzistenca e një elite shqiptare (arbërore) të mirëfilltë e të mbarështuar, e cila të ketë pasur vullnetin e vendosmërinë për t’u diferencuar jo vetëm politikisht, por edhe kulturalisht, nga elita bizantine (ose latine ose sllave).
Sipas Faik Konicës, dy kushtet e fundit duket se i kënaq sundimi i Anjouins-ëve gjatë shekullit XIII, ose edhe më herët akoma, i normanëve gjatë shekullit XI; për Konicën fillimet e shkrimit të shqipes duhet të kenë koinciduar pak a shumë me fillimet e shkrimit të italishtes. Ndërsa Dhimitër Shuteriqi tradicionalisht ka mbrojtur pikëpamjen se shkrimet e para të shqipes duhet t’i kenë përkitur periudhës së shtetit të parë të Arbrit (1190-1216). Gjithsesi, si Konica ashtu edhe Shuteriqi bëjnë fjalë për fillime shkrimi të ngjashme me ato të gjuhëve të tjera madhore të Perëndimit: tejshkrime këngësh popullore a himnesh religjioze për t’u kënduar në ceremoni të vogla lokale, ose rrëfime kalorsiake a përralla e të tjera tekste zbavitëse. Përkundrazi, dorëshkrime të gjata e në trajtë libri a traktati nuk do të mund të krijoheshin kurrsesi jashtë mureve të manastireve; dhe kjo vetëm me pëlqimin ose të paktën tolerimin e Kishës. Po a kanë ekzistuar vallë, në manastiret arbërore të shekujve X-XIV, kushte të përshtatshme për të shkruar një gjuhë të ndryshme nga latinishtja (greqishtja)?
Këtu ndoshta ka vlerë të vihet në dukje se katolicizmi ballkanik gjithnjë është trajtuar me indulgjencë nga Roma; pse është ndodhur në vijën e frontit, ose të kontaktit midis dy pllakave të mëdha tektonike të Lindjes dhe të Perëndimit. Dihet, për shembull, se Selia e Shenjtë i kushtonte vëmendje të veçantë sllavëve katolikë të Adriatikut, aq sa qysh herët (në fund të shekullit IX) ua njohu këtyre privilegjin që ta thoshnin meshën në gjuhën e tyre; për këtë tekstet religjioze katolike u përkthyen në sllavonisht dhe shkrimi glagolitik u autorizua për përdorim në ceremonitë e ritit roman, njëlloj siç përdorej ciriliku në ritin grek. Në këto rrethana, nuk duhet e pamundur që një privilegj i tillë (i shoqëruar me përkthime përkatëse) t’u jetë njohur edhe arbërorëve që jetonin praktikisht në të njëjtat troje e në të njëjtat rrethana si edhe sllavët e Spalatos, Zarës e Raguzës.
Nga ana tjetër, në një shënim të fundit Shuteriqi shkarazi përmend edhe herezitë që po përhapeshin në ato kohë edhe në Ballkan e që doemos e nuk i ndihnin autoritetit shpirtëror të Romës (a Kostandinopojës) – do të ishte vërtet interesante, për shembull, sikur Teodor Shkodrani i dr. Musa Ahmetit të kish qenë katar a bogomil (dhe për pasojë automatikisht i censurueshëm nga Vatikani), pse kjo do të shpjegonte edhe enigmën që ia rrethon veprën. Nuk është për t’u harruar edhe që, në vitin 1204, Kostandinopoja vetë kishte rënë në duart e kryqtarëve të Kryqëzatës së Katërt, çka i dha një goditje jashtëzakonisht të rëndë Bizantit dhe Krishtërimit të Lindjes në përgjithësi duke krijuar një farë vakuumi të autoritetit politiko-religjioz në trojet e Bizantit në Ballkan.
Në këto rrethana kaq kontroversiale e të pasqaruara nga historianët doemos do inkuadruar edhe zbulimi i shumëpërfolur (por ende hipotetik) i dorëshkrimit të Teodor Shkodranit. Sepse, për sa kohë nuk dimë që Roma të ketë autorizuar përdorimin e shqipes në libra me natyrë religjioze para shekullit XV, vetë përdorimi i shqipes për të hartuar një dorëshkrim të këtyre përmasave, në shekullin XIII, do të përbënte një lloj herezie të kulluar. Dhe në këtë kuadër, ndoshta do të gjente shpjegim për bukuri në kuadrin e një herezie më të madhe; pse kështu do të kuptonim edhe heshtjen totale të Vatikanit për ekzistencën e këtij dokumenti ose edhe të dokumenteve të tjera të asaj periudhe.
Historianët e herezive në mesjetë flasin ndonjëherë për “(Cathari) Albanenses”; disa autorë mendojnë se ky emër, i përdorur kryesisht në Italinë e veriut, ka qenë një shtrembërim fonetik i Albigenses (emër ky i fundit që u vinte nga qyteza e Albi-t në Languedoc); por të tjerë përkundrazi thonë se kjo degë e katarëve quhej kështu për shkak se e kish zanafillën në trojet e Arbrit. Në të vërtetë, pak është shkruar për manikeizmin në arbërorët a për sektet e tjera që zakonisht i marrin si të rrjedhura prej tij. Vetë bogomilët (“ata që i do zoti”), më të famshmit heretikë të Ballkanit të cilët e patën origjinën e tyre në Bullgari e që mbahen prej historianëve sllavë si pararendësit e Albigensëve në Francë dhe katarëve në përgjithësi, nuk dihet të kenë pasur ndonjë shtrirje të përfillshme ndër arbërorët.
Vetëm se po këta bogomilë u përhapën gjerësisht në trojet e Bosnjes së sotme, ku bogomilizmi për një kohë u përqafua edhe nga sundimtarët laikë të zonës, megjithë kundërshtimin e vendosur të Romës. Historianët sllavë, më të shumtën marksistë, e kanë shpjeguar bogomilizmin si një reaksion të të varfërve kundër integrimit të kishës katolike (e ortodokse) në elitat me pushtet – mirëpo kjo rrënjosje e pashembullt e bogomilizmit në Bosnjë mbetet ende për t’u shkoqitur. Mbaj mend që Qemal Haxhihasani pat shprehur një herë idenë se ndoshta “sllavët” e Bosnjës e pranuan aq lehtë bogomilizmin ngaqë në të vërtetë e kishin ruajtur njëfarë vetëdije sado të zbehtë të prejardhjes së tyre nga një fis ilir ende i pasllavizuar krejt; pra e panë bogomilizmin si një alternativë ndaj kishës ortodokse sllave që do t’i lejonte ta ruanin një identitet të veçantë nga ai i sllavëve të tjerë (të mirëfilltë) të jugut; meqë në ato kohë të dominuara nga kisha, etnitë u asimilokëshin rëndom nëpërmjet prozelitimit nga një fe e madhe zyrtare.
Shto këtu edhe që, sipas Papës Inocenti XI (i cili doemos shpreh qëndrimin zyrtar të Vatikanit), autori a shpikësi i të mistershmit shkrim glagolitik të përdorur në liturgjinë e sllavëve të Dalmacisë nuk kishte qenë tjetër veçse Shën Hieronimi, një iliro-dalmat i lindur në vitin 340 A.D. në Stridon – qytet në kufi midis Panonisë dhe Dalmacisë vetë; fakt ky që, edhe pse jo aq domethënës në vetvete, merr një kuptim tjetër i parë në kuadrin e fermenteve kulturore në Ballkan midis antikitetit dhe Rilindjes evropiane; meqë përbën edhe ai një provë, sado të tërthortë, për qëndresën kokëfortë të një fillese as latine as bizantine as sllave, që pas gjase koincidon me paraardhësit e atyre që u quajtën më pas shqiptarë (si e vetmja popullsi jogreke e Ballkanit që i mbijetoi asimilimit); po kjo fillesë më pas, mutatis mutandis, do të mishërohej edhe në rrënjët e identitetit boshnjak.
Boshnjakë e shqiptarë lidhen edhe nëpërmjet atij monumenti sa epik aq edhe enigmatik që janë Këngët e Kreshnikëve. Shumë është shkruar për këto këngë, dhe pak është thënë – për fat të keq. E vërteta është se, po të kruhet një shtresë e vonë e periudhës osmane (e përfaqësuar nga emra myslimanë e personazhe historike të kohës të tilla si sulltani, a locus-e të tilla si Stambolli), arrihet në një shtresë tjetër më të vjetër, pa dyshim arkaike… Dhe nuk është e pamundur të përsiatet se edhe malësorët gegë të Arbrit, edhe boshnjakët ta kenë trashëguar këtë bërthamë arkaike nga një kaluara parasllave (ilire ose trake) e përbashkët.
Ndoshta katarët e Arbrit nuk kanë pasur shumë të bëjnë me bogomilizmin gjithsesi; sepse fare mirë mund të kenë ardhur në bregdetin adriatik (madje edhe jonian) nëpërmjet Italisë a Francës së Jugut (ndoshta edhe të ndihmuar nga sundimtarët gjermanikë të Napolit e të Sicilisë të cilëve nuk u hahej shumë fjala me papatin). Një gjë veç mbetet evidente – dhe pikërisht që e famshmja vijë e Teodosit (që ndante Romën nga Bizanti) përbënte doemos truall të përshtatshëm për lindjen e lëvrimin e herezive, pse popullsitë e zonave ku ajo vijë kalonte prireshin të disafeksionoheshin me fenë, ngaqë u dilnin nga zemra kishat sa në kacafytje të përhershme me njëra-tjetrën, aq edhe në përqafime të zjarrta me pushtetin shekullar. Vallë nuk mund të ketë pasur një lidhje, për shembull, midis dobësisë së krishtërimit zyrtar (katolik a ortodoks) ndër boshnjakë e arbërorë – edhe si pasojë e herezive të mesjetës – dhe lehtësisë me të cilën u islamizuan edhe të parët edhe të dytët, pas pushtimit të Ballkanit perëndimor nga hordhitë osmane?
