Josif Papagjoni
Mbi shfaqjen “Tregtari i Venedikut” te teatrit të Korçës nga regjisori Qëndrim Rijani
…Kisha kohë që nuk kisha parë një shfaqje “tërësore” në gjithë komponentët e saj, “totale” siç quhet në terminologjinë teatrore, që të imponohet dhe e merr kënaqësinë prej saj të plotë. Kjo më ngjau me shfaqjen e veprës së Shekspirit “Tregtari i Venedikut” vënë në skenën e teatrit “Andon Zako Çajupi” të Korçës nga regjisori i talentuar Qëndrim Rijani. Ishte më shumë një shfaqje e regjisorit dhe e fuqisë imagjinative të tij, sepse shpirti, mendja dhe fryma e tij ishin të shkrira gjithkund, në çdo njësi, element e komponent, në trajtimin e hapësirës, te kostumet, mizanskena, gjetjet dhe metaforat, te simbolet e zbërthyeshme dhe konvencionet, te gjestet dhe kalimet e aktorëve nga njëri rol te tjetri dhe patjetër te trajtimi i lojës si të tillë, duke kërkuar ravijëzime karakteriale dhe një fuqi hipnotike që të përthithte: si në veprimin e drejtpërdrejtë, ashtu dhe në mënyrën se si ajo përvijohej skenë pas skene. E nisa me regjisorin Rijani sepse zemra dhe shpirti i shfaqjes ishte më së pari ai. Rijani ishte pulsi, zembereku, projektuesi i imazhit dhe krijuesi i shenjimit tërësor ikonik të shfaqjes; ai ishte dizajnuesi i temporitmit, dinamikës dhe veçantisë së saj, i ritmit dhe i gjetjeve të shumta që e kishin begatuar dhe unifikuar krejt strukturën teatrore; ai ishte mendja që ndërkalli aty domethëniet e ardhura nga pena e Shekspirit, por dhe domethëniet e reja që regjisori vuri në spikamë me elegancë e jo në formë të dhunshme. E kuptova Shekspirin në bulbin e idesë dhe shqetësimit të tij, se e drejta si e tillë nuk është thjesht një koncept juridik, as një rregullim korrekt marrëdhëniesh pronësore mes njerëzish në një veshje ligjore të paracaktuar, por mbi të gjitha ajo është një e drejtë njerëzore, që buron nga domosdoja e mbrojtjes së jetës; është një e drejtë morale, ku virtyti duhet të sundojë te marrëdhëniet mes njerëzve dhe jo mëria apo hakmarrja e pafre; është një e drejtë religjioze, hyjnore, që vjen nga Perëndia si qenësi e vetë racës për të jetuar bri tjetrit veçse në paqe e dashuri. Jo duke urryer, por duke falur. Dhe këtu thërritet në skenë koncepti religjioz i krishterë i mëshirës, i keqardhjes ndaj tjetrit të gjendur në zgrip të humnerës e në hall. Andaj dhe idenë e Shekspirit unë e pash bukur mirë të mishëruar në tërë kompleksin ideoartistik të vizionit regjisorial të Qëndrim Rijanit, i cili duket se iu shmang mbishtresës antisemite që kritikas ka vënë re herë pas here me “shtrigërimin” e rolit të hebreut Shaillok. Jo, unë Shaillokun e pashë jo si “çifutin kurnac, të pamëshirshëm, gjakatar dhe të keq”, por si NJERIUN me natyrë të shprishur, që i bart këto vese e ligësi. Rijani arriti ta shpreh me një gjuhë dramatike kontrastin moral të dy personazheve qendrorë, që përfaqësojnë edhe dy kahet mesazhore dhe emocionale të narrativës dramatike: 1) tregtari fisnik Antoni, i cili ndihmon Basanin me 3000 dukata si mëtues për të kërkuar dorën e të dashurës së vet, Porcias së Belmontes, paçka se anijet e tij janë të gjitha në det të hapur dhe ai nuk ka në fakt para të lira dhe 2) hebreu Shaillok, një tregtar i pamëshirshëm, që nuk di të falë; njeri i brejtur nga komplekset e tij racore, që e cytin drejt hakmarrjes, çka e shpie në tejkalimin e së drejtës humane të jetës dhe e kthen në një mizor. Mizoria e tij bëhet e përbindshme dhe e përzishme teksa kërkon nga gjyqi një ndëshkim shembullor, antihuman, shkuljen e një kilogrami mishi nga trupi i Antonit. E çuditshme! E pakonceptueshme! E tmerrshme! Kjo kërkesë jashtë arsyes ka burim ngërçet që vijnë prej statusit social e religjioz të Shaillokut dhe jo vetëm. Eshte shkelja e humanes dhe triumfi i te perbindshmes: kafsha mbi NJERIUN ose njeriu i kthyer ne KAFSHE.
Afërmendsh se e gjitha kjo është një metaforë e mprehtë e Shekspirit, dhe në vepër konceptohet pikërisht si e tilla, për të pranëvënë dhe përplasur dy të drejtat, siç thamë më sipër; ose më saktë, për ta bërë sa më të dukshme natyrën e përzishme e kriminale të Shajllokut. Hakmarrja e tij e tejkalon cakun e humanistes, nuk njeh mëshirë, falje, një nga konceptet fondamentale të krishtërimit dhe të vetë qytetërimit. Teprimi që ai shfaq me pretendimin e vet ndaj Antonit kthehet në bumerang. Shpaga është ndjenja zotëruese e vetëdijes së tij. Shpaga deri në fund. Ai nuk e njeh faljen. Kësisoj vetë shpaga kthehet në element krimi dhe veprimi të paarsyeshëm. Falë inteligjencës së Porcias, e cila përfaqëson më shumë se harmoninë shpirtërore të vajzës së mençur dhe dashurinë që ajo ka ndaj Basanit, hakmarrja e Shajllokut vetëshkatërrohet nga frika e një ndëshkimi të parashkruar, shumë më çnjerëzor ndaj tij (sepse ai nuk mund ta pres dot një kile mishi nga trupi i Antonit pa derdhur më parë qofte dhe dy pika gjaku prej andej, rrjedhimisht pa u ndëshkuar me vdekje). Kësisoj njerëzorja dhe e mëshirshmja triumfojnë ndaj çnjerëzores dhe të pamëshirshmes, falë mendjemprehtësisë se Porcias, vetë konceptit të së drejtës, tashmë si filozofi e saj dhe si arsye rilindese. Urrejtja, qe ushqehet dhe ushqen mosarsyen, mund te zbrapset veçse nga arsyeja, e cila ushqen dhe ushqehet prej dashurise, njerezores, faljes, meshires.
Këto ide e të tjera, që burojnë nga vepra, regjisori Rijani u ka dhënë një formë e tregues të qartë teatror… Një ekran i madh ku projektohen ndërtesat e hershme të mbretërisë së Venedikut, diku në udhë një mace a qen i zi si shenjë e së keqes, fatalitetit dhe tersit (mendja të shkon te Shajlloku dhe rrengjet e tij çnjerëzore); më pas një det i dallgëzuar që pasohet nga ritmi i aktorëve në vrap e ankth, mandej një det i qetë, portreti i aktorit Adem Karaga dhe fjala-amanet e Antonit, një trup femre e shtrirë mbi syprinën ujore si një nimfë që s’është veçse dashuria, një rremb i fortë i veprës. Hapësira skenike është e shfrytëzuar në tre “kate”: poshtë në gropën e saj është vendosur mjedisi i shtëpisë së Porcias, te sheshi i skenës alternohen shumë episode, veprime, personazhe, ndërsa në një platformë lëvizëse në ajër kryhen dialogë e veprime të tjera. Qysh në krye të herës shikojmë një dash të varur në çengel dhe Shaillokun që e ther. Gjaku i kafshës derdhet në një kazan, pra njeriu që “ther” jo vetëm bagëti, por simbolikisht edhe njerëz, siç bën më pas me Antonin duke i vënë kushte çnjerëzore për shlyerjen e një borxhi. Caku i metaforës të çon edhe te metafora biblike e therjes së një drenushe në vend të Efigjenisë (miti grek) ose e therjes së dashit nga Abrahami në vend të kokës së djalit të tij, Isakut. Nuk mund të theret njeriu, siç kërkon mendja e shprishur e Shajllokut. Regjisori shfrytëzon bukur rrotativën duke i bërë personazhet të ecin herë para e herë në të kundërt, pra një alternim viziv mes ecjes dhe qëndrimit në vend, sikurse qasja si në një tymtajë, mjegull, ëndërr a të shkuar historike; gërshetohet muzika, luajtja në piano a kitarë elektrike, herë me melodi lirike, poetike e dramatike (piano) e herë me motive rock-u, e vrazhdë, ritmike, që i gjegjet veprimit dramatik, vrapit dhe ankthit të personazheve. Një metaforë tjetër e bukur regjisoriale është edhe finalja: tre çiftet e dashuruar poshtë në gropën e skenës, në përqafimin e tyre “poetik” si në një pikturë dhe lart në platformën lëkundëse Antoni duke kënduar një këngë që përcjell mesazhin se “përgjigja është brenda erës që fryn…” Si era që fryn është vetë jeta e njeriut. Në fakt përgjigja është triumfi i humanes, i të drejtës si dhe i vetë dashurisë mbi çdo sjellje poshtëruese a shtypëse, siç bën Xhesika, e bija e Shejllokut, e cila hidhet në krahët e dashurisë me një të krishterë kundër vullnetit të të atit; po i njëjti imazh, por tashmë tejet ikonik, që përcjell ndjenjën e mallit, largimit, përcjelljes së të dashurit është dhe çasti i ndarjes së çifteve drejt rrugëtimit të fatit dhe një misioni: shpëtimit të Antonit nga shpirti makut i Shajllokut. Kuptimplot është detaji i dhënies së unazës si shenjë besnikërie, e cila në fakt përfaqëson ritualin e krishterë domethënës të lidhjes në martesë të çiftit, dashuria e “legjitimuar” midis Porcias dhe Basanit. Shekspiri nuk sjell vetëm historinë e përzishme të hebreut të pamëshirshëm Shaillok, por edhe një ngazëllim dashurie me tre çifte të dashuruarish, duke krijuar siç di ai dhe siç e bën përgjithësisht në veprat gazmore një atmosferë optimiste, plot dritë dhe aventura të bukura, fjalë, premtime, përbetime dhe një ekstazë erotike të tretur mes poezisë dhe një shpirti fisnik ëndërrimtar. E gjitha kjo i jep ritëm spektaklit dhe e çliron atë nga zymtimi dhe errësira që Shejlloku bart e shpërndan.
Ani pse shfaqja e tëra është meritë e konceptit modern regjisorial të Qëndrim Rijanit, i cili gjithnjë e më shumë po ofrohet si artist i një poetike të re teatrore, me risi e gjetje domethënëse, ndërkohë spektatori mori kënaqësi edhe nga loja e aktorëve, ku padyshim dy ishin kryesorët: Sotiraq Bratko në rolin e Shejllokut dhe Adem Karaga në rolin e tregtarit venedikas, Antonit. Janë të dy aktorë të një formati të lartë, ndjekin me bindje parimet e një loje të besueshme, thellësisht realiste e të vërtetë në ndjeshmëritë, sjelljet, përshtatjen dhe veprimet e tyre. Ata përcollën mjeshtërisht flukse emocionale të ngrohta e në vijueshmëri duke e rritur nivelin dhe cilësinë e lojës në përgjithësi. Të dy e administrojnë mjaft bukur fjalën dhe domethënien e saj; të dy janë plot “prezencë” a prani skenike, tek të dy ndihet çdo çast qenësia e tyre, mendimi, emocioni, fjala, gjesti, mjeshtëria, zotërimi i spektatorit, vrullimi shpirtëror, vetëpërmbajtja. Do të çmoja veçanërisht lojën e bukur të Sotiraq Bratkos, i cili habitshëm ka ardhur në syrin tim duke e rritur përmasën e vet si artist; ai arriti me Shajllokun e Shekspirit, ndofta, rolin e tij më të mirë në karrierën aktoriale. Nga të rinjtë më lanë mbresa të mira Silvio Goskova, me energjinë dhe harenë e tij duke alternuar, psh, rënien e tupanit me ritmin e fjalës dhe lëvizjen; Roerd Toçe në rolin e Basanit me emocionin e brendshëm dhe hijeshinë që përcillte, çka përputhej me statusin e personazhit të tij; Dasara Xhangolli në rolin e Porcias, një nga rolet e vështira, por e përballuar me sukses, duke i dhënë publikut figurën e mprehtësisë dhe mençurisë, vajzën e dashuruar por tejet inteligjente.
Kur shfaqja të pëlqen stepesh të bësh vërejtje a sugjerime, sikur i hedh zeher një “kafeje” për merak, pasi ajo të ka ngopur me emocion dhe me cilësinë e një “teatri të kohës”. Gjithsesi, Rijani mund të ishte më pjellor në skenën e gjyqit, duke gjetur një figuracion tjetër në mizanskenë dhe duke i dhënë më shumë dinamikë, çka do të ushqente me “gjak” indet e mesazhit të “cituar” shekspirian mbi të drejtën, faljen, keqardhjen dhe humanen. Pavaresisht konvencionit, do te mendoja se make-up i Porcias mund te ishte me “mbuluese” per te, pra nje paruke, veshje, mustaqe a mjeker, nuk do ta “prishnin” bukurine e saj, perkundrazi do ta benin me te kendshme veçantine. Po kështu disa “zhurma” më shumë spekulative e të përsëritura me kitarën elektrike mund të ishin më të kufizuara; teprohej me lëshimin e herëpashershëm të tymit (jo në çdo episod), për të krijuar mjedise e kohë të largëta, turbullira shpirtërore, çaste ëndërrimi a ankthi etj.
“Tregtari i Venedikut” është një shfaqje që e nderon teatrin shqiptar kudo që ai mund të shkojë në turne a festivale teatrore botërore, një shfaqje që mund të bujt me dinjitet dhe sigyuri në skenat evropiane, një regjisurë e kohës, një nivel e cilësi që meriton vlerësimin më të mirë…
