Nga Dashnor Kokonozi-
Pata informuar se do të thoja diçka më tepër për librin e rusit Mikhaïl Chichkine, “Anija prej mermeri të bardhë »
Por çfarë ndodhi ? Tek shihja nëpër faqet e tij, më doli para pyetja : “Për çfarë vlen letërsia nëse ajo nuk pengoi as Gulaguin e as luftën në Ukrainë ? “
Chichkine nuk është i pari që na kujton pafuqinë e artit. Menjëherë m’u kujtua shprehja Theodor Adorno-os se “të shktuash pas Auchvicit është barbare.”
Kjo më shtyu të ulem e rradhis këtë ese modeste duke e ruajtur në kufijtë e durimit të miqve të mi.
Pafuqia e artit ballë barbarisë.
Në vitin 1949, Theodor W. Adorno formulon një fjali që do të përndjekë gjatë mendimin estetik të shekullit XX: «Të shkruash një poezi pas Auschwitz-it është barbari.» Me pak fjalë, ai hap një humnerë. Nuk bëhet fjalë për ndalimin e poezisë, por për vënien në pikëpyetje të legjitimitetit të saj etik. Si mund të krijohet art e bukuri pas përvojës ekstreme të çnjerëzimit? Si mund ta mbajë gjuha të vërtetën e një bote që ka rënë në mohimin radikal të njeriut?
Kjo formulë përmbledh marramendjen e një ndërgjegjeje të lënduar: arti bëhet i dyshimtë nëse harron vuajtjen, fajtor nëse performon si më parë.
Dekada më vonë, shkrimtari rus Mikhaïl Chichkine e rimerr këtë pyetje në “Anija prej mermeri të bardhë.” Pyetja e tij kumbon si një jehonë: «Ç’vlerë ka letërsia, nëse nuk e ndaloi Gulagun, as luftën në Ukrainë?»
Këtë herë, nuk është më fjala për mundësinë e të shkruarit, por për efikasitetin e fjalës artistike. Nëse nuk e ndaloi tmerrin, cili është funksioni i artit?
Me tej ngrihet pyetja, arti duhet gjykuar sipas fuqisë për të vepruar apo besnikërisë ndaj kujtesës? (Rasti shqiptar ndryshshon, ata iu bashkuan dhe i kënduan barbarisë)
E formuluar në kontekstin e tragjedive sovjetike dhe post-sovjetike, reflektimi i Chichkin-it zhvendos problemin: nuk është më fjala nëse mund të shkruhet pas tmerrit, por çfarë vlere ka të shkruash nëse nuk ndryshon asgjë?
Pyetja kalon nga estetika te politika.
Konstatimi është i hidhur, por metafora e anijes — jo prej druri, por prej mermeri — sugjeron një tjetër funksion të artit: jo të parandalojë, por të mbajë kujtesën, dhimbjen, bukurinë e ngrirë. Në bord lundrojnë hijet e Dostojevskit, Gogolit, Çehovit, Prokofievit, Rachmaninovit, Shostakoviçit. Ata nuk flasin, ata parandiejnë.
Chichkine e sheh artistin si një sizmograf të së ardhmes. Malevitch, me katrorin e tij të zi, nuk pikturon një formë: ai paralajmëron shekullin e kampeve të punës e të përqëndrimit, të tradhëtive të miqve, të heshtjeve të detyruara, të shpirtërave të shtypur.
Arti bëhet profeci e heshtur, intuitë tragjike, pasqyrë e tendosur drejt humnerës.
Mes Adornos dhe Chichkine-it përvijohet tension: arti nuk mund ta ndalojë tmerrin, por ta parandiejë, ta ruajë gjurmën. Ai është njëkohësisht varr, kujtesë dhe parandjenjë. Dhe ndoshta, në këtë paradoks, qëndron domosdoshmëria e tij.
Paradoksalisht, asnjëri nuk ka pushuar së shkruari. Vetë Adorno është tërhequr nga formula e tij, duke pranuar se «vuajtja e vazhdueshme ka po aq të drejtë për shprehje sa i torturuari për të bërtitur».
Kjo nuancë është thelbësore: nëse arti nuk mund ta ndalojë tmerrin, ai mund të dëshmojë për ata që nuk janë më.
Mes Auschwitz-it, Gulagut dhe bombave mbi spitalet e Ukrainës dhe Gazës, mes britmës së filozofit dhe meditimit të romancierit, mbetet një bindje: letërsia dhe artet janë të pafuqishme, por të e domosdoshme. Ato nuk e shpëtojnë botën nga katastrofa, por ndalojnë zhdukjen e kujtesës se saj. Pa to, harresa do të ishte e plotë. Edhe pse arti dhe letërsia tashmë për mua e kanë humbur pafajësinë, ato janë ende te nevojshme. Ndryshe, fitorja e barbarisë do të ishte përfundimtare.
