Nga Thoma Gellçi-
Kur disa ditë më parë botova një shkrim ku bëja krahasime mes mënyrës se si funksionon demokracia amerikane dhe asaj shqiptare në miratimin e buxhetit, reagimet kundërshtuese ishin të shumta. Disa më thanë: “Po nëse nuk arrihet kompromisi, ç’bëhet?! Në Shqipëri, por edhe në Greqi, ky kompromis nuk do të arrihej kurrë, pasi synimi është rrëzimi i qeverisë.”
Një tjetër, me realizmin e zakonshëm shqiptar, shtoi: “Nëse ai sistem amerikan do të praktikohej në Shqipëri (mendoj se edhe Europa funksionon si Shqipëria), ai buxhet nuk do të miratohej kurrë. (Inat shqiptari!) Tek ne, opozita pa pushtet sillet sikur t’i ketë të gjitha në dorë.”
Të dy, në mënyrën e vet, kishin të drejtë — sepse sistemi që kemi ndërtuar është i tillë që edhe sikur të duash të bësh kompromis, nuk ke me kë. Por në të njëjtën kohë kjo tregon se shkrimi im i parë kishte lënë shumë gjëra pa sqaruar. Edhe unë jam i bindur se, po të ndryshosh vetëm ligjin për miratimin e buxhetit, asgjë nuk do të ndodhë. Opozita nuk do ta lejojë kurrë buxhetin të kalojë, sepse synimi i saj është rrëzimi i qeverisë. Dhe as mund të pritet ndonjë kritikë konstruktive nga mazhoranca, sepse deputetët në sallë ( të gjithë pa përjashtim ) nuk përfaqësojnë popullin, por partinë.
Në teori, Shqipëria është republikë parlamentare me ndarje pushtetesh. Në praktikë, është një qeveri me shumë degë, ku çdo pushtet tjetër ushqehet nga trungu i mazhorancës. Madje mund të them se edhe vetë Parlamenti është thjesht një degë e qeverisë. Në gjendjen që është, Parlamenti i Shqipërisë nuk është më pushtet legjislativ, por një vegël riprodhimi politik. Presidenti, që del nga Parlamenti vetëm me vullnetin e shumicës parlamentare, nuk është mbi palët, por një degë tjetër e qeverisë që ndryshon vetëm sepse zyrat nuk i ka në të njëjtën godinë me Kryeministrin.
Sa për drejtësinë e pavarur — ajo është thjesht një iluzion. Në Shqipëri, drejtësi quajnë SPAK-un, kur në fakt drejtësia duhet të jetë gjykata, ndërsa prokuroria vetëm njëra nga palët në proces. Ndërsa administrata publike? Ajo kujton çdo ditë kush e ka emëruar. Në një vend normal, pushtetet ndahen që të kontrollojnë njëri-tjetrin; tek ne janë bashkuar që të mos flasin.
Mos mendoni se në SHBA amerikanët janë më të kulturuar politikisht se shqiptarët apo se lufta politike është më e butë. Jo, lufta politike është e ashpër, por opozita atje nuk e ka qëllim rrëzimin e qeverisë. Dhe pse? Sepse qeveria nuk mund të rrëzohet. Në SHBA nuk ka zgjedhje të parakohshme. Edhe nëse një president shkarkohet, ai zëvendësohet menjëherë nga zëvendëspresidenti sipas rendit kushtetues. Lufta politike synon diskreditimin politik të kundërshtarit për zgjedhjet e ardhshme, jo prishjen e sistemit.
Në SHBA, të tre pushtetet zgjidhen nga populli përmes zgjedhjeve të veçanta. Prandaj atje ka zgjedhje për presidentin, për kongresmenët dhe senatorët, madje edhe për gjyqtarët. Ka ndodhur shpesh që presidenti të jetë nga një parti, ndërsa kongresi nga një tjetër. Kjo krijon balancë reale.
Ndërsa në Shqipëri, përfaqësimi popullor ka vdekur pa bujë. Në kohën e Enverit të paktën ekzistonte një farsë: kandidati i partisë shpallej në çdo fshat dhe njerëzit dëgjonin fjalimin e tij për “arritjet e mëdha të socializmit”. Sot nuk ka as fjalim, as kandidat që ta njohësh, as mundësi për ta ndryshuar. Populli nuk zgjedh më — ai miraton listën që i vjen nga zyra e partisë. Dikur votonim një kandidat të vetëm, sot votojmë një listë të mbyllur, pra një grup kandidatësh që na i kanë zgjedhur të tjerët.
Ky sistem nuk erdhi rastësisht. Ishte produkt i marrëveshjes së prillit 2008, kur Sali Berisha dhe Edi Rama u ulën natën për të ndryshuar Kushtetutën. U tha se ishte “për modernizimin e sistemit”, por në të vërtetë ishte për betonizimin e pushtetit. Deputetët zgjidhen nga listat e mbyllura dhe kështu partitë fituan kontroll absolut mbi përfaqësimin. Kryetari i partisë vendos kush hyn, kush del, kush flet e kush hesht. Që nga ajo natë, pluralizmi shqiptar mori goditjen përfundimtare: populli u përjashtua nga loja dhe demokracia u kthye në pronë të kryetarëve të partive.
Kuvendi është kthyer në një telenovelë të pafundme televizive. Seancat janë monologë që fillojnë me “Popull i Shqipërisë!” dhe mbarojnë me “Faleminderit për vëmendjen!”. Opozita flet për të hyrë në lajme, mazhoranca për të mos dalë nga linja. Në fund, gjithçka përmbyllet me kartonë jeshilë të ngritur në sinkron perfekt, si ushtarë në paradë.
Në këto kushte, është e kotë të flasësh për “balancë pushtetesh”. Ne kemi vetëm balancë emocionesh : kur njëra palë është e lumtur, tjetra është e zemëruar. Dhe ky është përkufizimi i ri i demokracisë shqiptare: një rend ku të gjithë flasin për popullin, por askush nuk e dëgjon.
Në vendet normale, debati politik është përplasja e ideve; në Shqipëri, është përplasja e mikrofonëve dhe e karrikeve. Nuk ka rëndësi argumenti, por volumi. Një ministër prezanton buxhetin, një deputet i opozitës e quan “buxhet të korrupsionit”, një tjetër i mazhorancës ia kthen “buxhet transformues”. Pas pak, votimi: 74 pro, 42 kundër. Dhe fjala “popull” përmendet dhjetëra herë, por asnjëherë për t’u pyetur. Populli është si publiku në studio: duartroket kur ndizet llampa.
Dikush mund të thotë: “Ka ndryshuar shumë vendi, jemi bërë pjesë e botës.” Është e vërtetë, jemi bërë pjesë e botës, por me manual përdorimi të kundërt. Ndërsa demokracitë perëndimore kanë frikë nga përqendrimi i pushtetit, ne kemi frikë nga shpërndarja e tij. Këtu çdo gjë që ndahet shihet si humbje: pushteti, pasuria, madje edhe mikrofonët. Dhe themi me krenari: “Kemi stabilitet!” Por, ironikisht, stabilitetin më të lartë ta siguron diktatura.
Në këtë “stabilitet”, pushteti nuk ndryshon, vetëm qarkullon. Kush është në opozitë, përgatitet të trashëgojë të njëjtin sistem. Askush s’e do ndarjen e pushteteve, sepse ajo do t’u merrte diçka të shtrenjtë: sigurinë e kontrollit. Çdo rotacion është si ndërrimi i rojeve të pallatit — parlamenti mbetet i njëjtë, vetëm uniformat ndryshojnë ngjyrë.
Shpesh dëgjoj të thuhet se populli shqiptar është i lodhur nga politika. Jo, populli është i lodhur nga mungesa e saj. Politika është arti i debatit, i zgjedhjes mes alternativave. Ajo që kemi ne është menaxhim pushteti me fjalor demokratik. Reformat janë si makiazh i përditshëm: ndryshon pudra, por fytyra mbetet e njëjtë.
Në fund të ditës, kjo krijon një kulturë politike ku fjala “kompromis” është bërë fyerje. Deputeti që mendon ndryshe quhet “i blerë”, gazetari që pyet shumë “i paguar”, qytetari që mendon “i zhgënjyer”. Dhe kështu, dalëngadalë, shoqëria mësohet të mos pyesë më.
Në vend që të pyesim “kush fiton”, ndoshta duhet të pyesim “kush humb”. Sepse çdo herë që votojmë për lista të mbyllura, çdo herë që buxheti kalon pa debat, çdo herë që institucionet heshtin, humbim pak nga pak idenë e përfaqësimit. Dhe kur humb përfaqësimin, demokracia mbetet pa zë.
Kjo është ironia më e madhe: në emër të stabilitetit, kemi ndërtuar një sistem që s’ka asnjë frenë. Çdo pushtet është në marrëdhënie dashurie me tjetrin dhe të gjithë bashkë ndajnë midis tyre rolin e sovranit. Populli është aty vetëm për formalitet, si ai dëshmitari në dasmë që pyetet në fund: “Je dakord?” — dhe përgjigjet “po”, sepse ceremonia duhet të vazhdojë.
Ndërsa bota kërkon mënyra për të kufizuar pushtetin, ne kërkojmë ta bëjmë më të rehatshëm. Dhe në këtë vend, gjithçka ka afat skadence, përveç pushtetit.
Prandaj, nëse dikush më pyet sot nëse Shqipëria ka ndarje pushtetesh, do t’i përgjigjem me një buzëqeshje: po, kemi — por të gjitha ndahen në të njëjtën tavolinë. Dhe në atë tavolinë, kartoni jeshil është mbreti.
Prandaj, kur shkruaj për nevojën e kompromisit, nuk e kam fjalën për ndryshimin e një ligji të caktuar, por për nevojën urgjente të rikthimit të së drejtës së përfaqësimit. Populli duhet të ketë përfaqësuesit e vet në Kuvend.
