(Demmis Roussos,
1946-2015)
Më ndodh shpesh. Kur nuk jam në të mira, marr makinën dhe bëj një shëtitje anës detit, në veriperëndim të Athinës, ku fillojnë lagjet ekzotike të saj, Glifada, Vula, Vulagmeni dhe më tej periferitë e arta, Varkiza, Ajio Marina, Lakonisi. Nuk mund të mos e përfundoj udhëtimin në Sunjio, tek maja e asaj kodrine, ngritur si piramidë natyrore mbi det, ku Zeusi i lejoi Poseidonit të ngrinte një kult madhështor për veten, Tempullin e Diellit.
Shoqëruesit e mi të vetëm gjatë kësaj shëtitje të magjishme: Marinela dhe Demmis Roussos. Në ndenjëset prapa të makinës. Në udhëtimet e mia të fundit, njeri prej tyre mungon. Ka lënë bregdetin e artë të Athinës, për të udhëtuar në qiejt përsipër, që shpesh’herë i përdor si telajo “afendikoi” i Olimpit, Zeusi, për të hedhur penelatat e tij hyjnore.
Ndjej një frikë të papritur: do të më mungojë për shumë Demmis Roussos? Nuk do të flakë më sombreron e tij meksikane nga dritarja e hapur e makinës sime, për të bërtitur si Emiliano Zappata: “Fillojmë, amigos!”?! Nuk do të vazhdojë të këndojë ato tonat, të dashurat, që na janë bërë të domosdoshme si buka dhe ajri? “Forever and Ever”. Përgjithmonë së bashku…
Sikur ta dinte fatin e këngëve të tij, ato magjiket me fyej, flaut dhe me xhaz! Na siguron nëpërmjet këngëve të tij. Gjithmonë do të udhëtojmë bashkë!
Marinela, në ndenjësen e parë, si zonjë e madhe, i buzëqesh. O zot, ata të dy artistë kanë buzëgazin më të ndritur në botë, sikur fluturojnë prej buzëve të tyre “një mijë pëllumba”, siç shkruan me nota Cicani. Si zonjë e ndritur e pentagramit që është, asnjë vërejtje nuk do t’i bëjë kolegut të saj. Do të këndojë ai me atë vokalin e papërsëritshëm, shoqëruar prej korit të vet antik të nimfave të detit, mes të cilave dallohen Nafsikaja dhe Kalipsoja. Si në tragjeditë e Eskilit. Aty-këtu do shpërthejnë nga Egjeu pranë disa klithje të dhimbshme flauti, si të dilnin nga plagë pulëbardhash që shlodhen pak në breg, do ndjehen disa dridhje toke prej një tamburi të beftë homerian, disa të qara violine, si ajo e Klitemnestrës për Ifigjenën e sakrifikuar nga i ati, pastaj do shpërthejnë disa erëra, si t’i kishin shpëtuar nga thasi Eolit, arhondit nga Karpathosi i largët – pakujdesi që e bën të zgjohet Poseidonin atje në fund të ujërave e t’i bërtasë: “Ku e ke mendjen?” Ngaqë edhe Ai vetë nuk dëshiron të prishë sinfoninë hyjnore të Demmis Rousso-së, që e kanë porositur zotat, por që kanë fatin ta dëgjojnë të gjithë.
***
Dje, kur mori vesh ikjen nga jeta të mikut të saj, Rousso-së 68 vjeçar, e madhja tjetër e muzikës helene, Nana Muoskouri (çudi, përveç Marinelës, të gjithë Apollonët e mëdhenj muzikorë të këtij kombi bënë madhështi larg vatrës!) tha: “Brodhi gjithë botën dhe bëri gjërat që dëshironte. Ishte një artist. Një mik i madh!”
Kishte fatin e Kavafit. Kanë të përbashkëta dy të mëdhenjtë e dy arteve që grekët kanë trashëguar nga antikiteti i tyre, poezia dhe muzika. Lindën të dy në Egjypt, Konstantini (Kavafis) dhe Artemis (Demmis), ky i dyti më 1946, në gjirin e komunitetit grek të Aleksandrias, prej kanë dalë figura të papërsëritura të kulturës helene. Shaluan seicili artin e tyre të mahnitshëm dhe bashkë me të shëtitën si Marko Poloja botën. Më në fund zunë Kinën e tyre – Elladën, ku u amëshuan. Detërat prehen përherë tek brigjet e tyre.
Rousso-ja u shkëput nga Egjypti familjarisht më 1960, kur filloi Kriza e Suezit. Nuk ishte për luftra ai, ishte i lindur për art. Vëllezërit iu ngulën në Atdhe, sikundër bëri Kavafis. Artemin e ri (Demmis e njohu bota përtej Aleksiandrias) nuk e mbante Ballkani. Biles as edhe një Atdhe si i tiji, ku qysh nga lashtësia kishte Perëndi për Artet…
Shëtiti botën. Këndoi gjuhët e vëndeve që përjetoi, frëngjisht (frëngët e dekoruan më 2013, në Ambasadën Franceze në Athinë, si “Kalorësi i Legjionit të Nderit” – jetoi shumë kohë së fundi në Paris), spanjollët i kërkuan disa herë të bëhej nënshtetas i Mbretërisë së tyre (ai u huazoi kastejançen dhe u dorëzoi paskëtaj perla, të cilat i dëshiroi gjithë bota), këndoi anglishten në Ishullin e Mbretërisë së Bashkuar dhe përtej Atllantikut (më 1973 “Forever And Ever” u bë një si lloj hymni kombëtar për britanikët, të cilët u lumturuan shumë kur “abati grek”, me mjekrën dhe rrobat e çuditshme prej murgu manastiresh në “Agio Oros”, pranoi më së fundi nënshtetësinë e tyre). Amerika i dorëzoi xhazin e saj dhe ai bëri me të rrok të jashtëzakonshëm, që marrosi krejt amerikanët e çmendur. Ngaqë e shndërroi në muzikë njerëzore, që prekte edhe hyjt, jo vetëm njerëzit.
Iku vërtet, por la pas “Fëmijët e Afërditës” (Aphrodite’s Child), me të cilët zbukuroi ditët e njerëzve anembanë planetit. Jo më kot u vetëquajtën kështu. Sepse si prej gojës së Perëndeshës qipriote të Bukurisë së Detrave, Afërditës, vërshonin këngët e tyre, qyshkurse u bashkuan më 1967. Ndër ta edhe miku i jetës, ai i madhi i pianos dhe i sinfonive natyrore si të Mozartit, i famshmi botëror “Vangelis” (Papathanassiou), me të cilin ishte njohur gjashtë vjet më pare, tek “The Idols”. Për t’u bërë të pandashëm!
Ç’të përmend tani prej këngëve të tyre? “The Bettle of Locusts”, “Lontano dagli occhi”, “The other people”. Muzikë madhore. Tinguj qiellorë. Instrumentime magjike. Efe të jashtëzakonshme. (Vangelis është mjeshtër për ato). Dhe aty në mes të podiumeve, ai, “murgu i botës” me stolitë më të çuditshme, Demmis Russos.
***
Tani, prej Demmis Roussos, përveç 60 milionë albumeve të shitura (o zot, ç’pasuri i fali njerëzimit!), ka mbetur pashaporta personale. Brodhi gjithë planetin, ia lakmuan shtetësinë popuj e shtete, disa i përftoi – u mori dhe u dha lavdi, po në fund të fundit mbeti kjo dëshmi autentike, ky dokument i përjetshëm, ku shkruhet: “Kombësia greke”.
Prandaj dhe erdhi tani së fundi në Greqi, për të dorëzuar shpirt në Spitalin “Hygeia” (Shëndeti) të Athinës, pasi, si aleksiandrian autentik që ishte, sikundër edhe Kavafis, duhej të interesohej tashmë për higjenën e tij të përjetshme. Kohët e fundit e ndjente se e priste për fare toka e helenëve, ta shndërronte në ujë dhe ta udhëtonte nëpër nënlumenjtë dhe poshtëdetrat antikë.
Unë e kam parë së pari qysh i vogël, në televizion, në Atdheun tim të parë, ku bukuria ishte e ndaluar. Fillimist e kam kujtuar prift që këndon, si evangjelistët, pastaj u mërzita që nuk këndonte greqisht… Pastaj mendova se mbase e kishin ndaluar të këndonte në gjuhën amtare, si edhe mua vetë. Kur nuk këndon me gjuhën tënde të vërtetë, ç’e do atë “të lejuarën”!
Më vonë qeshja me të gjitha këto. Sepse Demmis ishte si Jezui, shëtiste botën për të rilindur shpresën. Dhe shpresa nuk mund të ishte pronom i një gjuhe. Arti i tij qe i përbotshëm, ndaj dhe i këndoi gjuhët e botës. Veçse aty- këtu, nuk mund të fshihej. I shpëtonin në instrumentime ca fyej antikë, harronte dhe merte një guackë deti për të fërshëllyer. Kur lodhej, ulej aty në cep të skenës, ndërsa turmat e drithirambonin. Kurse ai psherëtinte: “O, Mana mou!” I dilte nga shpirti. Dhe dihet që shpirti është i mëvetshëm.
Nuk e haroi kurrë “miterën”, Greqinë. Shkonte dhe vinte. Londër – Athinë, Paris – Athinë. Një herë, gjatë këtyre udhëtimeve, i kishte ndodhur një e papritur. Ra viktimë e një aeropiratie. Ishte 15 qershori i vitit 1985. Kishte ditëlindjen. E kishin pikasur piratët e ajrit se kë kishin në aeroplan dhe… kishin sjellur shampanja. Kishin festuar të gjithë së bashku, “të zënët dhe gardianët”, ditëlindjen e bardit të madh të notave. Ngaqë kurrsesi nuk mund të burgosej muzika e tij, e cila kishte lindur pikërisht atë ditë, bashkë me atë vetë. Dhe ishte bërë e të gjithëve, “të mirëve dhe të këqinjve”, diçka si “kungim Krishti”.
Sa herë vinte në Athinë, bëhej tërmet në media. Ai, si Elitis, mërzitej nga të gjitha këto. Nuk donte zhurmë. Gjithsej nja dy-tre intervista mund t’u ketë dhënë gazetave të mëdha athinjote. U shmangej si “djalli temjanit” politikanëve, bënte shoqëri me “të vetët”, me Marinelën, me Theodorakin, me disa poetë të shquar, të cilëve u kishte kënduar vargjet. Por e kishte dërmuar së fundi sëmundja. E dinte përfundimin e kësaj peripecije. Nuk kishte qejf të fliste për të. Gëzonte jetën. Në intervalet midis shtrimeve të shpeshta në spital, darkonte tek Pllaka e vjetër, poshtë Akropolit, ku kishte kërcyer Antoni Kuin si “Zorbas”, shëtiste në Manastiraqi, në ato rrugica që mbanin si askund erë Atdhe, meditonte orë të tëra pranë rrënojave antike tek “Palia Agora” – Pazari i Vjetër, ku kishte dhënë në lashtësi leksione popullore Sokrati. Por prapë, e kishte një merak këtu në Atdhe…
E bezdisnin gjithmonë gazetarët. Dhe ai mirë ua bënte, që i shpërfillte. Nuk qe si ata, i përkohshëm. Prandaj dhe të pafytyrët e medias, që kujtojnë se bëjnë edhe art (“tromara tous”, thonë grekët, diçka si “pika u rëntë”), e bënë më së fundi gafën e madhe me bashkëpatriotin e tyre të famshëm. Ia lajmëruan vdekjen një ditë më vonë (!) Kujt, Roussosë! Vdiq të djelën në mëngjes, më 25 janar dhe u njoftua 24 orë më vonë! Kur edhe e… tështitura e një politikani merret vesh pas një minute! Sipas tyre, ekzistonte një alibi për këtë krim… zgjedhjet parlamentare të vendit. Pordhë me rigon! Vdekja e kryearhondit të muzikës, Apollonit të sotëm, duhej të ishte me doemos lajmi i parë. Por, fati i të mëdhenjve! Edhe Elitis, nobelisti, u përcoll në varr vetëm nga e dashura dhe nja dy miq, që s’kishin të bënin me vargjet. Edhe Shekspiri, kur u largua nga kjo botë, nuk mallëngjeu asnjë nga oborrtarët e Mbretëreshës. Madhështira artistësh në një botë njerëzish të marrë!
***
“Shpresoj të ketë shkuar në një botë më të mirë!”, tha e dërmuar muza dhe kolegia e tij, Nana Mouskouri. Doemos! Prej kohësh ishte ftuar atje, në Parajsën e Yjeve të Artit, por e shtynte vazhdimisht, që t’u këndonte njerëzve.
Ai ka shkuar atje, kjo dihet, vetëm se udhëtimet e mia të mëtejshme bregdeteve të Atikës, kur do ua kem nevojën “poetëve të këngës” të më bëjnë shoqëri, do të jenë vetëm me Marinelën. Abati Roussos, me zërin magjik dhe me fyejt e tij të antikitetit, nuk do të jetë kthyer. Mbase atëhere Marinela do të kujtohet t’i thotë Rousso-së (sikur të ishte i Madhi tjetër përsëri i pranishëm atje, në ndenjësen pas): “T’i themi Vangjelit (Papathanasiut) të ulë pak intonacionin e fyejve tek “Torna a surriento”. Zgjohen nimfat e detit dhe kush dreqin përballon zemërimin e Poseidonit, që është gjumash i madh! Mund të kesh edhe ti pastaj, vëllai im Artemis, fatin e Odiseut…”. Dhe ai do t’i përgjigjet: “Pse, tani nuk e kam?!”
GRIGOR JOVANI
Athinë, 26 janar, 2015
“Pegasi” 10
