Përballë rënies së afërt të një mbretërimi pesë dekadash, në ’90 qeverisë komuniste i duhej të shkatërronte një sasi të madhe dokumentesh.
Teksa vendi zhvilloi zgjedhjet e para demokratike në 50 vjet, rreth 29 mijë dosje u zhdukën.
Supozohet gjerësisht se ato detajojnë krimet e kryera nga regjimi dhe identifikojnë ata që i kanë kryer ato. Por deri vonë, receta sekrete se si kaq shumë dokumente u shkatërruan kaq shpejt mbeti mister.
Shqipëria nuk krijoi një sistem për publikimin e dosjeve të policisë sekrete. Vetëm në dekadën e fundit, qeveria hapi arkivat e mbetura nga epoka komuniste që mendohej se ishin rreth dhjetë për qind e asaj që ekzistonte dikur.
Por ato zbulojnë sekretin se si kaq shumë informacion u zhduk kaq shpejt. Ai u kthye në brumë.
Nëse dikush është i uritur, në Shqipëri përkthehet me “A doni të hani bukë?” dhe mikpritja përkufizohet si “Bukë, kripë dhe zemër”.
Buka është për kuzhinën shqiptare siç është orizi për kinezët dhe tortillat për meksikanen: pika kryesore dhe qendra.
Por në vitin 1975, kur Ministria e Punëve të Brendshme të Shqipërisë duhej të shkatërronte sasi të mëdha letre, drejtuesit e saj dolën me një zgjidhje që e shndërronte një brumëgatues në një instrument represioni.
Duke përdorur të njëjtin lloj brumëgatuesi që mund të përdoret për të gatuar bukën, qeveria krijoi një recetë për një brumë shumë më pak të kënaqshëm.
Sipas llogaritjeve të inxhinierëve që punonin për qeverinë sekrete, me shtimin e vetëm të ujit, të cilin e dërguan në një dhomë të projektuar posaçërisht në zyrën e ministrisë, brumëgatuesi mund të zhdukte thuajse një ton dokumente çdo orë.
Një ekspozitë në Bunk’Art 2 përfshin dokumentet kryesore për të kuptuar se si u shkatërruan dosjet.
Bëhet fjalë për një vlerësim të vitit 1975 për pjesët dhe punën e brumëgatuesit, konfirmimi i blerjes së vitit 1976 dhe udhëzime.
Në një prej tabela shpjegohet se “dokumentet që do të asgjësoheshin u vendosën në grumbuj dhe me shtimin e ujit ktheheshin në brumë”.
Dokumentet e shfaqura detajojnë minimumin prej dhjetë litra ujë në sekondë të nevojshme për këtë proces dhe në 60 minuta, brumëgatuesi mund të përpunonte deri në 800 kilogramë letër.
Shpjegimi vijon se brumi ngarkohej në kamionë dhe derdhej në lumenj ose u gropos nën tokë.
“Kjo nuk ishte diçka që ndodhi brenda natës. Kishte një sistem”, ka treguar Elidor Mëhilli, profesor i asociuar i Historisë dhe Politikave Publike në Hunter College.
Gjysmën e parë të jetës ai e kaloi në Shqipëri. Kurse tani studion si përmbajtjen e arkivave, ashtu edhe çështjet që i rrethojnë ato.
Sipas tij, objektivi fillestar i llumit informativ ka të ngjarë të mos ishte prova e krimeve të qeverisë.
Përkundrazi, çdo material i shkruar ose i shtypur që konsiderohet të ketë “ide të rrezikshme” që bien ndesh me regjimin: libra të ndaluar, pamflete revolucionare, madje dhe revista shkencore që përmbanin foto të qytetërimit perëndimor.
Vitet ‘70, kur filloi programi, përfaqësuan një pikë kthese të rëndësishme për regjimin.
Vitet e hershme komuniste të Shqipërisë u përcaktuan nga lidhjet e saj me Bashkimin Sovjetik, por diktatori Enver Hoxha ndjeu se BRSS-ja u bë shumë liberale pas vdekjes së Stalinit.
Kina u bë kontakti kryesor i jashtëm i vendit, por nga mesi i viteve ‘70, edhe kjo marrëdhënie filloi të zbehej.
Hoxha u bë gjithnjë e më izolues dhe shqiptarët vuajtën edhe ekonomikisht.
Mëhilli i përshkruan vitet 1974 dhe 1975 si një periudhë me një goditje të madhe ndaj disidencës dhe potencialit, nëpërmjet ndikimeve të jashtme që hyjnë në vend.
“Kishte shumë ndërgjegjësim të shtuar se sa e rrezikshme ishte të shkosh kundër regjimit”, kujton ai.
Një efekt anësor i mentalitetit izolues dhe i obsesionit të qeverisë me mbikëqyrjen ishte një sasi gjithnjë në rritje e dokumenteve shumë të klasifikuara, të cilat kërkonin shkatërrimin e rregullt të dosjeve pas periudhave të caktuara kohore.
Makineritë e krijuara për të shkatërruar literaturën e konsideruar kundër regjimit e gjetën veten me siguri afatgjatë të punës.
Me fundin e afërt të regjimit, në vitin 1990, gjithçka ra në kategorinë e nevojës për t’u shkatërruar menjëherë.
Tashmë, qeveria dinte se si të eliminonte me shpejtësi informacionin.
Një javë pas nisjes së protestave studentore që sollën zgjedhjet shumëpartiake, ministri i Brendshëm i dërgoi një telegram Degës së Punëve të Brendshme në çdo qark të vendit ku thuhej: “Të shkatërrohen pa pritur përfaqësuesit e ministrisë, të gjitha dosjet e bashkëpunëtorëve”.
Dhe se detyra duhej të kryhej menjëherë.
Dosjet e mbijetuara ndriçojnë detaje të vogla, të tilla si metoda e saktë e shkatërrimit dhe nga ku Ministria e Punëve do të fuste ujin, por ato zgjidhin vetëm një pjesë të enigmës që studiuesit kanë punuar për dekada.
Nuk u tregojnë familjeve të më shumë se gjashtë mijë njerëzve që ende janë të zhdukur nga epoka komuniste se çfarë ndodhi me nënat, baballarët dhe fëmijët e tyre.
Për Mëhillin, duhen ende për të kuptuar logjikën dhe gjendjen, kryesisht nga historitë gojore dhe kujtimet.
Ama ka informacion të mjaftueshëm për të ditur se si filloi e gjitha.
“Censura u shtrëngua, ata shkonin vërdallë duke kërkuar libra. Qesh kur dëgjoj këto debate në SHBA sot për ndalimin e librave, sepse kjo është pikërisht ajo që bënë në Shqipërinë e viteve ‘70”, përmbyll ai.
“Atlas Obscura”