Josif Papagjoni
Fragment nga libri kushtuar Sarandes, “Fluturimi i bletes” (per sarandiotet e moshes sime dhe nostalgjite qe nuk plaken)
…Nuk mbante mend sa vjeç kishte qenë, por doemos shumë i vogël kur hyri më së pari atje, në kinemanë e vjetër të Sarandës. Filmi, kjo magji që i shastiste me tërësej që të gjithë, ishte futur edhe në trurin e tij si një mrekulli. Më e bukur se vetë ëndrra!… Nga të parët filma që kishte parë qe “Çapajevi”, një film rus për heroin sovjetik të Revolucionit të Tetorit, që përpiqej të kapërcente një lumë me revolen në dorë i ndjekur nga “bjellogardistët”, por me sa duket, s’e kapërcente që s’e kapërcente dot. Dhe një “ah” i mbetej fytit. Ai, Çapajevi i famshëm, me kalin dhe shpatën e tij të famshme, ndoshta vdiste! Ah! Jo, nuk mund ta pranonte vdekjen e tij. Andaj vinte të nesërmen për ta riparë filmin edhe një herë me shpresën se Çapajevi do ta kalonte lumin dhe do të jetonte… Pastaj mbante mend filmin “Skënderbeu”. Në korridorin e kinemasë së vogël, para se të hyje në sallën e madhe, sipër mbi portën e gjerë ishte një poster zotërues me figurën e Skënderbeut, i veshur me pelerinën e kuqe, dorën e mbështetur mbi një mur kështjelle dhe unazën e madhe në gisht që i ndriste. Heroi ishte përherë i pranishëm në ëndrrat e tij dhe ai e ndiqte Skënderbeun nga pas si ushtar me një shpatë të madhe aq sa e tija. Dhe vriste turq. Shumë turq. Filmi rixhirohej në trurin e tij duke qenë ai vetë i pranishëm në betejat e Gjergjit. “Lirinë nuk ua solla unë, atë e gjeta midis jush!”, fliste Skënderbeu i aktorit të shquar sovjetik Akaki Horava. I pëlqente shumë pastaj ajo mundja dorë për dorë me Gjinin, i cili ia “thyente” krahun e lodhur heroit, ndërsa tek kthehej në shtëpi e imitonte gjestin me të atin duke ia “thyer” çuditërisht çdo herë krahun, njësoj si Gjini çoban Gjergjit të fuqishëm?!…
Vitet rridhnin, por ai gjendej përherë aty, pranë portës së kinemasë; tinëzisht hynte mes shalëve të njerëzve, herë i mbuluar nga kapardina e babait a të tjerëve që e “adoptonin” si djalin e tyre, herë gjente një të “çarë” te njerëzit e shumtë që shtypeshin për të hyrë nga ajo “portëz” me bileta a pa bileta, herë portieri bënte sikur nuk e shikonte. Ose kur e kapte, ia shkulte veshin paq, i këpuste një shkelm bythëve, por ai s’di se si sërish futej prapë nën shalët e dikujt dhe fësht e brenda. Mbante mend sportelin e vogël të biletave, ku njerëzit ia hipnin njëri-tjetrit mbi supe e zverk me duart e zgjatura nga ajo vrimë mbuluar me hekura që quhej sportel, për të marrë një biletë. Ah, një biletë! Zot i madh, tmerr dhe bukuri së bashku! Dhe ja ashtu, si gjithë moshatarët e tij, filmi iu bë pasion. Kur kishte diku ndonjë skenë “me dashuri” nga filmat e huaj, në kinemanë e qytetit s’gjeje assesi bileta. Lëre kur vinte ai çasti i bekuar në filmin sovjetik “Shtegtojnë krillat” dhe ti shihje për së gjalli një puthje. Salla ngrinte e tëra. Kishte shpëtuar ajo e mallkuar puthje nga gërshërët e censures, se qe film “sovjetik”! Qe si një elektroshok i vërtetë. Dhe teksa djaloshi afrohej që të puthte buzët e vajzës, diç si një rrymë elektrike i përshkonte njerëzit, një drithërimë, një aht i mbledhur në grykë. Atëherë dëgjohej andej-këndej asaj errësire të ankthshme njerëzish të tranuar fjala njërrokëshe: “Çit, çit, çit!…” Sikur në ekran të qe një dac që i avitej maces bishtdredhur dhe ti duhej ta dëboje mepatjetër. E prapë, aktorët s’donin t’ia dinin, por putheshin. Njerëzit, sidomos të rinjtë, vinin enkas një herë, dy, tre, pesë, vetëm që të shikonin atë puthje. Çfarë sugjestionimi i jashtëzakonshëm që ishte, sikur të shfaqej aty vetë Perëndia. Qyteti kishte prekur një tabu: seksualitetin, paçka se brenda një erosi të përmbajtur. Veç një puthje qe e shkreta dhe imazhi trallisës i dy gjinjve paksa të zbuluar të vajzës. Kaq! Por dhe kaq ishte një shkundje, thuajse një traumë për të rinjtë e uritur seksualisht të qytetit. Ekrani, mbushur me dritë e ngjyra, i madh, zotërues, i papërballueshëm, ishte futur në fshehtësitë e njerëzve, në skutat që as ata vetë s’i dinin dhe s’donin t’ua shihte kush, duke e shpallur haptazi atë akt madhor, të tërëjetshëm e të perëndishëm, në fakt fare të natyrshëm: Puthjen sy të gjithëve! Ai as që mund ta kuptonte dot në atë moshë, por ajo puthje kryente një katarsis asilloj që shekujt, luftërat dhe ushtritë nuk e kishin arritur dot. Ajo shembte gjithë kështjellat hijerënda të antropologjisë sonë prej njerëzish fatkeqësisht të prapambetur dhe të paemancipuar. Shqyente pantallonat e meshkujve dhe fërgëllonte fustanet e femrave. Filmi sillte kështu dritën e munguar. Emancipimin. Thyerjen e tabuve. Ndofta adoleshentët, si në filmin e famshëm të Tornatores “Cinema paradise”, vetëngacmoheshin të eksituar me dorën nën pantallona në terrin e asaj kinemaje të vjetër ose, në mos ashtu, vraponin diku në ndonjë qoshe në errësirë dhe zbrazeshin. Po vajzat e bukura e të ndrojtura të qytetit, çfarë bënin vallë kur shkonin fytyrëskuqur në shtëpi?! Ah ajo puthje e mallkuar, ah!…
Salla e kinemasë së vjetër ishte e ndërtuar në tri sheshe, të ndara me shkallë. Sheshi i dytë ishte më i preferuari, por edhe sheshi i tretë sipër, ndërsa sheshi i parë, i ulët, mbushej kur filmi ishte shumë i bukur, sepse ekrani ishte tejet i madh në distancën e shkurtër me spektatorin. Tek ajo sallë u luajtën me qindra pjesë humoristike nga trupa e estradës profesioniste që nga viti 1962 e më tej, u dhanë qindra koncerte muzikore e të fjalës artistike, u luajtën qindra pjesë teatrale. E megjithatë ajo mbeti me emrin karakteristik “Kinemaja e vjetër”…
E vjetra kinema e qytetit ishte si një kishë, si një faltore, si një tempull për kohën e saj. Në vend të liturgjive, psalteve e meshave që flisnin për Hyun, shenjtorët dhe kumtin “mesianik” të qiellit, filmi ishte ndryshe. Ai sillte të tjera kumte, edhe ato “mesianike”, por që lidheshin drejtpërdrejt me njeriun, tokën, sjelljen, bëmat njerëzore. Kinemaja ishte arti më demokratik. I gjithëpëlqyeri. Ajo prekte diç të “shenjtë”, hynte në barkun e një talismani, bëhej vetë një talisman. E kush nuk u mrekullua nga filmi asokohe! Padyshim, sot është më ndryshe. Hipnoza e fortë dikur, sot është e ndërmjetësuar nga përvoja, njohja, teknologjia etj. Atëbotë, në adoleshencën e tij, filmi kishte me vete magjinë, aktin hipnotik, misterin e ndikimit të vetëdëshirueshëm, vullnetin e vetëdorëzimit, si në një akt dashurie. S’i hiqej nga mendja filmi “Furtuna”, prodhim shqiptaro-sovjetik, me aktorët Pjetër Gjoka si Rrapo, Naim Frashëri si Qemal, Lazër Filipi e Loro Kovaçi, sidomos Mario Ashiku në rolin e Arbenit, që sa ishte në gjimnaz, hala e njihte veçse me emrin e personazhit që luante, Arbenit, dhe në vitin e tretë të studimeve për aktor në Institutin e Lartë të Arteve, fati e bashkoi kur e pati Marion pedagog të mjeshtërisë së aktorit. Në fillim të viteve ’60 mbante mend edhe filmin “Debatik”; gryka i mbushej përplot ngërç nga lotët, kur Coli vritej pas vrapit rrugicave të Tiranës për të lajmëruar mësuesin e Sulejman Pitarkës se kishte rënë në grackë. Dhe dy plumba. Coli vritej e binte mu në shesh. Në kinemanë e vjetër kishte parë filmat “Rroku dhe vëllezërit e tij” me Alen Delonin, “Kartushi” me Zhan Pol Belmondon, “Nuk ka paqe nën ullinj” me Raf Valonen, “Pagesa e frikës” me Iv Montanin, “Herkuli” dhe “Kali i Trojës” me Steve Rivers ose filmat e bujshëm të asaj kohe si “Helena e Trojës”, “Shpejtësi skëterre”, “Vjedhësi i biçikletave”, “Roma, qytet i hapur”, “Zotnia R”, “Unaza me kalorës”. Kishin parë filmat e neorealizmit italian, Felinin dhe Rosin, Zavatinin dhe Viskontin, De Sikën dhe Roselinin, Antonionin dhe De Santis e gjer te Franko Zefireli, Bernardo Bertoluçi e plot të tjerë.
Aty, në atë kinema të vjetër, u rrit një brez i tërë sarandiotësh, të cilët morën ato pak kënaqësi që koha ofronte me pikatore dhe u hapi mendjen për të parë të “tjera botë”, krejt të çuditshme, të panjohura. Dhe aq joshëse!… Shpesh filmat e projektuar këputeshin, qenë të tejshfrytëzuar dhe krejt salla e kinemasë së vjetër bërtiste në kor: “Kuadro Harilla!” Harilla ishte kinooperatori veteran i kinemasë së vjetër. Në kujtesën e tij nuk kishte se si t’i shqitej fytyra e tij, pastaj Sali Hasani, Petraq Laska, ndërsa Ilia Mustaqi dhe Kiço Budali qenë dy kinooperatorë që me makinat e tyre nuk lanë fshat, qendër banimi, shkollë, kooperativë, SMT, në rrethin e Sarandës pa projektuar filma. Ata çonin gjithkund qytetërimin, artin, syçeljen, estetikën.
Saranda kishte edhe kinemanë verore, bri bar-kafesë “Riviera”. Një kinema modeste me karrige druri, të quajtura “kineze”. Nuk pushonte ajo kinema gjatë verës, çdo dy orë porsa ngrysej pak, shfaqeshin seanca filmi: 18-20, 20-22. Salla gumëzhinte. Filmi ishte media më e fuqishme. Prodhonte ëndrra trimërie, dashurie, aventurash. Gjithë bota ishte aty. Edhe sot arti i kinemasë është nga më të parapëlqyerit, një Dolcis in fondo. Ka ndryshuar veçse forma e transmetimit dhe e shikimit: dikur në një ekran të madh kinemaje, sot në ekranin e vogël të laptopit, Ipad-it, Iphon-it, Smartphon-it, Netflex-it. Nuk ishte vetëm kureshtja, as vetëm historia që lëvizte aty, as mjedisi, kostumet, antropologjia, as kujtesa historike, kultura e jetesës, madje as dashuria, imazhi urban. Ajo çka e bënte spektatorin e qytetit të shtyhej e të shtypej për një biletë në sportel ishte fakti se arti kishte mundësinë e sfidës ndaj kohës, ftesa për të qenë në banketin e luksit dhe shijes së përpunuar estetike, atje ku ti hyn në limeret e bukurisë, kënaqësisë dhe pavdekësisë. Kinemaja ishte BOTA.
– Ah, moj kinema e vjetër e qytetit tim! – psherëtiu ai. – Nuk mund të të sjell në sy veçse me disa nga vargjet e poezisë së Kadaresë “Kinemaja e vjetër”:
Kinema e fëminisë
Kinema e rrëmujës,
Kam parë aq vende,
Kam parë aq salla,
Por n’asnjë prej tyre s’kam hyrë me aq bujë,
Sa tek ty,
E shtrenjta barakë,
E rralla!…
Por kinemaja e humbi lavdinë në fillim të viteve ’70 kur në shtëpitë e sarandiotëve hynë televizorët. Në fillim në pak shtëpi, pastaj pak nga pak ata u shtuan dhe u bënë pjesë e jetës sociale. Saranda, si qytet bregdetar, kishte fat. Valët nga Korfuzi dhe Italia nuk ndaloheshin dot, sidomos në verë. Atëbotë në shtëpitë e tyre vërshuan filmat nga stacionet televizive greke e italiane. “Perdia e hekurt” ra. U bë vrima-vrima. Bota vërshoi në familjet tona. Bota “tjetër”. Bota e anatemuar, por që çuditërisht ishte e bukur, e ëmbël. Klonet e kufirit shtoheshin e ngriheshin më lart, por valët televizive hynin tinëz përmes ca “kanaçeve” e përforcuesve të sajuar dhe i bënin pluhur e hi gjithë “klonet”, gjithë zhurmuesit dhe “rrjetat” audiovizive që regjimi përdorte.
