Josif Papagjoni
Oleander -Mbaji syte nga deti!
– Eja! – i tha të birit.
Hipën sipër në majë të malit. Poshtë qyteti spërndritej nga dritat. I biri gërmoi një gropë të vogël. Ai futi aty filizin e ri të një luleje që asaj ane e quanin “oleander”. E kish shkulur nga lumi i Borshit ku gjeje mjaft të tilla. I hodhi ujë sa e ngopi. Rrugës në kthim nga Borshi për në Sarandë ai e mbante syrin nga dritarezja e makinës. Kur iu ngjitën qafës së Lëkurësit dhe qyteti u hap poshtë si një lule bore, ai u përhumb. I biri ia njihte mallin dhe e la në humbimin e tij. E dinte se shkrehja e ardhur prej viteve të gremisura ia rikthente të atit kënaqësitë e dikurshme: brigje deti ku kish notuar, pellgje uji ku ish freskuar, pisha e kumbulla ku kish hipur, shtëpi ku kishte luajtur, zgërbonja ullinjsh si skulptura postmoderne, akaciet buzë rrugës së shtëpisë së tij deri tek ish çerdhja (kinoteatri sot), bredhjet pas foleve të zogjve dhe pantallonat e grisura ferrave e gurëve, pickimin e një akrepi në shputë të këmbës në “Vallerad”…
I biri, si për t’ia rritur nostalgjinë, i kishte vënë në celular këngën “Saranda” të këngëtarit të famshëm italian Albano Carrisi, kushtuar atit të tij. Gjatë luftës italo-greke i ati i Albanos kishte qenë ushtar diku në Ksamil e Sarandë dhe sarandiotët e kishin shpëtuar nga vdekja. Është një tekst i bukur me thirrjen për ta ruajtur qytetin nga luftërat. Këngë që i bën nder Sarandës…
– Shtype pak dheun, – i tha të birit. Ai e shtypi. “E di baba se Aleksandri i Madh i Maqedonisë dhe Napoleon Bonoparti u jepnin ushtarëve të tyre lëng oleandri para betejës, sepse thuhet që kjo bimë ka fuqi halucinative, deliruese, bëhesh trim, siç bënte Salaheidini me ushtrinë e tij teksa sulmonte Jeruzalemin duke i dendur ata me opium, çaj lulëkuqesh.
– Di një tjetër gjë, se më 1888 Van Gogu ka pikturuar një tufë oleander në vazo, po kështu piktori tjetër i famshëm, Gustav Klimt. Di se e vetmja bimë që i rezistoi valës goditëse të bombës atomike në Hieroshima dhe u gjallërua e para ishte pikërisht oleandri. Është bimë e paqes, bimë mesdhetare dhe qyteti ynë mund të ishte i mbushur plot me të tillat. Por nuk ka. Dhimbshëm nuk ka… Ndofta ky oleander që po mbjellim të dy sot këtu mund të thërras dhe ca shoqe të tjera. Mendo sesa bukur do qe që këto shpate mali e kodrina të lulëzonin nga oleandri, bardh e kuq.
– Ja, e mbollëm babush, do ta quajmë “Rinascimento” ose “Karma” indiane, “Rimishërimi”… – shakatoi djali.
Fjala “rimishërim” i solli në mendje metaforën e budizmit. Luajti pak në mendje me të: nga akti apo veprimi parak tek pasoja dhe reagimi, kur nga diç e mirë që njeriu kryen në gjallje vjen diç e lumtur në pasvdekje; ose dhe e kundërta e saj, diç e tmerrshme, e lig, e shëmtuar. Ai nuk kishte ndërmend të bënte këtë me oleandren që po mbillte. Epohej më fort nga metafora kristiane e ringjalljes, e “jetës së dytë” pas vdekjes. Nuk kishte rëndësi nëse pas vdekjes do të ekzistonte në formën e përfytyruar të njeriut, të një dytësi të tij eterik, qoftë dhe si abstraksion a i shkrirë në “idenë absolute”, si hamendësimet e Immanuel Kant-it. Rëndësi kishte që diku gjetkë ai të “rijetonte”, qoftë dhe poetikisht. Prandaj donte të ishte një bimë sepse ajo ripërtërinte veten, nga rrënja dilte rishtazi filizi, gjethja, dega, lulja.
Dhe iu kujtua një tjetër oleander, një tjetër mbjellje e kësaj bime, në një tjetër shtëpi: shtëpinë e tij në Tiranë. E kishte mbjellur Jakup Matua, kolegu dhe miku i tij. I kishte mbetur në mendje ajo ngjarje. Jakupi ishte profesor doktor nga Fterra, por i rritur në Sarandë. Nga trungu i familjes së tij kishin dalë njerëz me emër. Familja Mato banonte fare afër shtëpisë së tij. Jakupi kishte pasur funksione të larta partiake dhe administrative në fushën e kulturës dhe artit. Ishte instruktor i kulturës në Komitetin Qendror të PPSH, nënkryetar i Komitetit të Kulturës dhe Arteve, kryeredaktor i gazetës “Mësuesi”, rektor i Institutit të Lartë të Arteve, drejtor i Qendrës së Studimeve të Artit pranë Akademisë së Shkencave. Së toku kishin një miqësi të sinqertë e të dëlirë. E lidhnin studimet, arti, letërsia, estetika, puna në të njëjtin institucion, Akademia e shkencave, por qe dhe aroma e qytetit të tyre. Ai vdiq papritur nga një hemoragji cerebrale tek shkonte për një vizitë rutinë në Poliklinikën Qendrore të Tiranës pasi ishte kthyer nga pushimet e verës në Orikum.
Nuk e dinte se Jakupi ishte paksa supersticioz. Ndofta kur mosha ikën, njeriu afrohet më shumë me Zotin, pjesën mistike e të pashpjegueshme të jetë-vdekjes. E pra, tek kishin shkuar një ditë në Fterrë së bashku e po ktheheshin drejt Borshit, Jakupi i tha që ta ndalonte makinën. Eja, sikur e urdhëroi ai. Zbritën teposhtë në një zallishte, e cila mbushej në dimër me ujëra zhurmuese nga përrenjtë dhe rrjedhat e maleve përreth. Iu afrua një oleandri, ende i vogël, si i mbirë mbi pjerrinë. Shihi, më tha, këtu mbin shumë kjo bimë, ndofta kërkon ujë, ndofta duan zhavorishtet, ndofta është era e detit që tërheq kjo grykë, nuk e di. Gjithë brigjet e këtij përroi janë të mbushura me oleander. Çfarë bukurie merr në verë kur ai çel lule: të bardha, të kuqe. Kundërmon ajri.
Jakupi e futi bimën në një qese plastike, i hodhi pak dhe´, pak ujë. Ikim, tha. Ç’e do, do ta vësh në ballkon, e pyeti ai. Ta them më pas se ç’e dua, kur të vemi në Tiranë. Si arritën, Jakupi nuk shkoi në shtëpi të vet, por erdhi në shtëpinë e tij. Merr një kazmë a një levë, i pat thënë, do hapim një gropë dhe do ta mbjellim këtu, te shtëpia jote. Po pse? Është bimë e fortë, e bukur, ta thashë, çel lule të bardha e të kuqe, sjell fat, lumturi. Qenke bërë fetar Kupe, e ngacmoi ai. Hape gropën, hape, sikur e urdhëroi ai. Si e hapën, e futi rrënjën thellë, e mbuloi me baltë, i hodhi ujë. Fetar nuk jam, ia ktheu Jakupi, por në fshat e kishim zakon që njerëzit e moshuar mbillnin nga një pemë, ndoshta për të jetuar pas vdekjes tek ajo pemë, ndoshta për t’i kujtuar njerëzit se ai, i vdekuri, ishte aty. Jakupi la të nënkuptuar se edhe atij mosha i kishte ardhur që të vdiste, të ikte nga ajo jetë. Të rruat marksizëm-leninizmi dhe dialektika e Marksit, e ngacmoi. Jakupi qeshi dhe ia ktheu: Ujite çdo ditë sa të zërë rrënjë, ndërsa Marksit rruaji mjekrën ti! Sikur donte t’i thoshte se ai, Jakupi, do të ishte aty, pranë tij, pranë shtëpisë së tij, si me Marksin e si pa Marksin, edhe kur nuk do të ishte më fizikisht e kafen e mëngjesit s’do ta pinin së bashku. Aromën e asaj bime Jakupi donte që miku i tij më i ri ta thithte mëngjeseve e mbrëmjeve. Në fund të fundit ai, Jakupi, do të rronte aty, tek ato gjethe, tek ajo kujtesë. Pastaj seç kishte dhe një ide fikse, se oleandri ishte bimë mbrojtëse. Te ky oleander jam unë, ti do më mbrosh, mirë? – i tha dhe qeshi.
Dhe e kishte “mbrojtur”. Edhe ky rrëfim një “mbrojtje” ishte. Oleandri në shtëpinë e tij ishte rritur tashmë, çelte lule të bardha. Kishin kaluar vite dhe ai donte të bënte po të njëjtin gjest si Jakupi. Shkoi enkas në lumin e Borshit, shkuli një filiz oleandri dhe vendosi ta mbillte në lartësitë rreth qytetit. Le të çelte aty. Ai do futej në lëngun e oleandrit, do jetonte tok me të, do të shihte qytetin e bardhë poshtë, do të shijonte perëndimet e mahnitshme të diellit, varkat dhe anijet që shëtisnin, lumnajën njerëzore që mbushte shëtitoren, plazhet, çadrat, turistët dhe do të çelte lule. I erdhi në mendje një shprehje e mprehtë e Henri-Louis Bergsonit: “Të ekzistosh do të thotë të ndryshosh; të ndryshosh do të thotë të piqesh; të piqesh do të thotë të vazhdosh ta krijosh veten në pafundësi.” Edhe ai donte ta krijonte e rikrijonte veten në pafundësi, por tashmë jo përmes mishit të tij, por përmes “mishit” të një peme…
– Këto ditë, sa të zërë rrënjë, duhet të vijmë e ta ujisim, – i tha të birit.
– Kur të duash babush, – ia ktheu ai.
Preku me dorë gjethet e gjata e të brishta. Filizi i oleandrit kundërmonte një erë dehëse. Aleksandri i Madh dhe Napoleon Bonoparti e kishin përdorur atë bimë të bukur dekorative për ushtarë, luftëra e beteja. Ai do ta përdorte si Van Gogu, jo një pikturë me bojëra vaji, por një pikturë të gjallë jete. Si përtej-jetën e tij.
Rritu oleander, çil lule të bardha, lule të kuqe, dhe mbamë këtu, përballë qytetit tim!…
